Բնակարանային ծառայությունների իրականացում Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասով
2022 թվականի հունվարին և մարտին Ժողովրդական պաշտպանի գրասենյակը մշտադիտարկում է իրականացրել Վրաստանի 7 մունիցիպալիտետներում[1] գործող 11 սոցիալական կացարաններում։ Միևնույն ժամանակ, ուսումնասիրության շրջանակում վերլուծել է ինչպես համապատասխան բնակարանի իրավունքին առնչվող միջազգային փաստաթղթերը, այնպես էլ սոցիալական կացարանների և բնակարանների վարձակալության ծառայությունները կարգավորող ազգային օրենսդրությունը: Մշակվել է նաև Վրաստանի կենտրոնական և քաղաքային իշխանություններից պահանջված տեղեկատվությունը։
Չնայած պատշաճ բնակարանային իրավունքի իրացման համար առկա պահանջներին, Վրաստանում բնակարանային ռազմավարություն և գործողությունների ծրագիր չի մշակվել։ Չկա միջազգային չափանիշներին համապատասխան անօթևանների հայեցակարգ, անօթևանության կանխարգելման մեխանիզմներ, տեղեկատվություն անօթևանության աստիճանի և ձևերի մասին։
Ժողովրդական պաշտպանի գնահատմամբ՝ ազգային մակարդակում անօթևանության հետ կապված խնդիրները տարեցտարի անփոփոխ են և պետությունից պահանջում են համակարգված լուծում։ Կենտրոնական անարդյունավետ քաղաքականության ֆոնին որոշ մունիցիպալիտետների կողմից տրամադրվող սոցիալական բնակարանների և վարձակալության ծառայությունները անօթևան մարդկանց աջակցության միակ մեխանիզմներն են: Այնուամենայնիվ, նույնիսկ այն համայնքներում, որտեղ գործում են այդ ծառայությունները, անօթևան անձին համարելու չափանիշները չեն համապատասխանում համապատասխան բնակարանային իրավունքի միջազգային չափանիշներին: Մյուս կողմից՝ բյուջեներում մոբիլիզացված միջոցները չեն կարող ամբողջությամբ ծածկել անօթևանների խմբերը։
Հարյուրավոր մարդիկ դիմում են մունիցիպալիտետներին՝ բնակարանով ապահովելու համար, սակայն պատասխան քայլեր չեն ձեռնարկվում։ Օրինակ՝ 2015 թվականից սկսած Մառնեուլիի մունիցիպալիտետը որպես անօթևան գրանցել է 222 ընտանիք։ Այնուամենայնիվ, սոցիալական բնակարանները դեռ չեն գործում։ 2022 թվականի տվյալներով Սիղնաղիի մունիցիպալիտետում անօթևան է հաշվառված 81 ընտանիք, թեև այստեղ էլ բնակարանային ծառայություն չի ստեղծվել։[2]
Ինչ վերաբերում է ստուգված բնակավայրերում տիրող իրավիճակին, ապա որոշ վայրերում բնակության պայմանները նվաստացուցիչ են, որոշ դեպքերում էլ վտանգ են ներկայացնում բնակիչների կյանքին և/կամ առողջությանը։
Մասնավորապես, մշտադիտարկման արդյունքում պարզվել է, որ.
- Մունիցիպալիտետների կողմից որպես սոցիալական բնակարան օգտագործում են ոչ բնակելի շենքերը, որոնք չեն կարող վերածվել[3] սովորական բնակարանների։ Որոշ դեպքերում շենքերը կիսավեր են, իսկ շրջակա միջավայրը անբարենպաստ է բնակիչների ֆիզիկական և/կամ սոմատիկ առողջության համար։ Այս առումով իրավիճակը հատկապես սուր է Գորիի, Քութայիսիի, Օզուրգեթիի և Բաթումիի սոցիալական բնակարաններում։[4] Որոշ բնակավայրերում նկատվում է խոնավության, բորբոսի և սնկերի առկայություն, որոնք հակասանիտարական պայմաններ ստեղծելուց և բնակիչների առողջությանը վնաս պատճառելուց բացի բարենպաստ միջավայր են ստեղծում միջատների և սողունների բազմացման համար:
- Առանձին բնակավայրերի պայմանները հատկապես բացասաբար են անդրադառնում բնակիչների հոգեկան առողջության վրա։ Հատկապես այնտեղ, որտեղ բնակարանները բաժանված են գիպս-ստվարաթղթե նյութով և չկա ձայնամեկուսացում։ Մշտական աղմուկը հատուկ խնդիր է Օրխևի բնակավայրում, որտեղ ապրում է 262 մարդ։ Միջանցքի տիպի դասավորվածության և բարակ պատերի պատճառով բնակիչները ստիպված են լինում անընդհատ աղմուկի մեջ ապրել ցերեկը և գիշերը։
- Գերբեռնվածությունը լուրջ խնդիր է։ Որոշ դեպքերում ընտանիքի անդամները չեն կարողանում միասին ապրել (օրինակ՝ Ռուսթավիի և Զուգդիդիի սոցիալական բնակարանները) կամ ստիպված են լինում ապրել անտանելի պայմաններում։ Հատուկ խնդիր է այսպես կոչված Ստուդիո տիպի կացարանները, որտեղ ընտանիքի անդամները, անկախ կարիքներից և կազմից, ստիպված են ապրել մեկ սենյակում։
- Որոշ բնակավայրերի գտնվելու վայրը թույլ չի տալիս մուտք գործել առաջին անհրաժեշտության օբյեկտներ: Մասնավորապես, Օզուրգեթիի սոցիալական բնակարանային շենքը գտնվում է քաղաքի ծայրամասում՝ քաղաքային չկառուցված միջավայրում։ Շենք տանող ասֆալտապատ ճանապարհ չկա, աշխարհագրական հասանելիության խնդիր կա դեպի դեղատուն, հիվանդանոց։ Նման խնդիրների են բախվում նաև Օրխևիի և Ռուսթավիի բնակիչները։
- Ուսումնասիրված կացարաններից ոչ մեկը լիովին հասանելի չէ հաշմանդամի սայլակով և/կամ շարժունակության սահմանափակություն ունեցող, ինչպես նաև տեսողության խնդիրներ ունեցող մարդկանց համար: Նշենք, որ բոլոր սոցիալական բնակարանների գլխավոր մուտքը կահավորված է թեքահարթակով, սակայն տների մեծ մասում հաշմանդամի սայլակով մարդկանց համար հասանելի է միայն շենքի առաջին հարկը։
- Բնակարանային ոլորտում սոցիալական աշխատողի ներգրավումը խնդրահարույց է: Սոցիալական բնակարանների վարչակազմը և սոցիալական աշխատողը գտնվում են միայն Թբիլիսիի սոցիալական բնակավայրերում։[5]
Համակարգային մարտահրավեր է ճանաչվել մունիցիպալիտետների մակարդակով սոցիալական բնակարանային ծառայության մեջ ընդգրկվելու չափանիշների և առաջնահերթությունների տարասեռությունը: Անհատական չափանիշների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ դրանց նպատակը ոչ թե բնակարանի կարիք ունեցող մարդկանց բացահայտելն է, այլ դիմորդների համար արհեստական խոչընդոտներ հաստատելը։ Մյուս կողմից, նման խոչընդոտների պատճառով հարյուրավոր մարդիկ և տնային տնտեսություններ չեն կարողանում գրանցվել որպես անօթևան։ Խնդիր է նաև այն, որ գործող կանոնակարգով մունիցիպալիտետները պարտավորություն չունեն կացարան տրամադրել անօթևան գրանցված անձանց կոնկրետ ժամկետում։ Ազգային մակարդակում միասնական չափորոշիչի բացակայության դեպքում մունիցիպալիտետներն իրենք են որոշում մեկ անձի համար նախատեսված տարածքը (քմ) կամ ընդհանրապես չեն սահմանում նման չափորոշիչ, ինչը գործնականում լուրջ խնդիրներ է ստեղծում:
Խնդրի ուսումնասիրությունից պարզվել է նաև, որ ծառայության պլանավորման գործընթացում հաշվի չեն առնվում հաշմանդամների շահերը։ Մունիցիպալիտետները հաշմանդամություն ունեցող անձանց առաջնահերթություն են տալիս ոչ թե՝ ելնելով նրանց կարիքներից, այլ ելնելով նրանց հաստատված կարգավիճակից (որն իր հերթին հիմնված է թերի բժշկական մոդելի վրա): Համաձայն մունիցիպալիտետների կանոնակարգերի, հիմնարկներում գտնվող անձինք նույնպես բնակարանով ապահովելու համար առաջնահերթ խումբ չեն: Որպես խոչընդոտ է ճանաչվել նաև հաշմանդամների համար ենթակառուցվածքների և տեղեկատվության հասանելիության բացակայությունը:
Բնակարանների վարձակալության ծառայության հետ կապված, հարկ է նշել, որ տեղական իշխանությունները այս դեպքում էլ են սահմանում շահառուների շրջանակը, որի ժամանակ տեսադաշտից բացառում է բնակարանային կարիք ունեցող մի շարք խմբերի։ Հաշմանդամություն ունեցող դիմորդների անհատական կարիքները անտեսված են մունիցիպալիտետների մեծամասնության կողմից: Ամեն ամիս հատկացվող փոխհատուցման չափը նույնպես խղճուկ է։ Խնդրահարույց է նաև այն, որ ծառայության մեջ ընդգրկվելը կախված է միայն քաղաքացիների հորդորից և չկա բնակարանի կարիք ունեցող հաշմանդամների ակտիվ բացահայտում:
Բացահայտված մարտահրավերները ցույց են տալիս, որ կառավարության համար կարևոր է մշակել բնակարանային ապահովության ռազմավարություն և գործողությունների ծրագիր, որն առաջնահերթություններից է սահմանում բնակարանային ծառայությունների վերանայումը, դրանք միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցնելը և երկարաժամկետ ծառայությունների ներդրումը: Նաև անհրաժեշտ է գրել սոցիալական բնակարանների և բնակարանների վարձակալության ծառայությունների մանրամասն չափորոշիչներ, որոնք կսահմանեն ծառայության որակի, իրականացման և պետության կողմից արդյունավետ մոնիտորինգի պահանջները։ Նախքան բնակարանաշինության ոլորտում միասնական չափորոշիչներ հաստատելը, կարևոր է վերանայել մունիցիպալ կանոնակարգերը՝ մունիցիպալիտետների ներգրավմամբ՝ գնահատելու դրանց համապատասխանությունը մարդու իրավունքների միջազգային չափանիշներին: Մյուս կողմից, մունիցիպալիտետների կողմից ծառայությունների ստեղծման և զարգացման գործընթացը պետք է հիմնված լինի տեղի բնակչության բնակարանային կարիքների վերաբերյալ հետազոտության արդյունքների վրա։
Նշենք, որ այս տարվա հոկտեմբերի 11-13-ը Ժողովրդական պաշտպանի գրասենյակը հանդիպումներ է ունեցել տեղական ինքնակառավարման մարմինների ներկայացուցիչների հետ[6]՝ քննարկելու պատշաճ բնակարանային իրավունքի ոլորտում առկա մարտահրավերները և դրանց լուծման ուղիները, ինչպես նաև ներկայացրել պատրաստված հատուկ հաշվետվությունը։
Բնակարանային մոնիթորինգն իրականացվել է ՄԱԿ-ի զարգացման ծրագրի (UNDP) և Կայուն զարգացման նպատակների համատեղ հիմնադրամի աջակցությամբ:
[1]Թբիլիսիի, Ռուսթավիի, Քութայիսիի, Գորիի, Բաթումիի, Օզուրգեթիի և Զուգդիդիի մունիցիպալիտետներ:
[2] Նույն խնդիրներն են Փոթիի, (52 անօթևան ընտանիք), Սամտրեդիայի (47 ընտանիք) և Բորժոմիի մունիցիպալիտետներում (26 անօթևան ընտանիք):
[3]Օրինակ, Քութայիսիում Նիկեա բնակավայրի սոցիալական բնակարանային շենքը նախկին կապի հաստատություն էր, Օզուրգեթիի սոցիալական բնակարանները գտնվում են նախկին ծննդատան շենքում, Գորիի բնակարանները նախկին նարկոլոգիական կլինիկայի շենքն են, Ռուսթավիի բնակարանները նախկին արհեստագործական ուսումնարանն են, իսկ Օրխևիի բնակարանները նախկին պահեստ է։
[4]Գորիի սոցիալական բնակարանային շենքի հետևի պատը փլուզվում է, պատերը վնասված են, և բնակիչները ստիպված են ամեն օր ապրել բնակարանի փլուզման վախով։ Վթարի և պատերի փլուզման խնդիր ունեն նաև Քութայիսիի՝ Նիկեա բնակավայրի սոցիալական բնակարանները։ Բաթումիի սոցիալական բնակարանների շենքերից մեկում շենքային անսարքության առումով տագնապալի իրավիճակ է, որտեղ, հավանաբար, հողի նստվածքի պատճառով շենքի պատերը բաժանվել են հիմքից։ Շենքի պատերին կան ճաքեր, որոնցից տեղումների ժամանակ ջուրը մտնում է շենքի նկուղ։
[5] Այնուամենայնիվ, յուրաքանչյուր բնակավայրում նշանակված է միայն մեկ սոցիալական աշխատող (Օրխևիի բնակավայր՝ 1 սոցիալական աշխատող՝ 262 բնակչին, Վարկեթիլիի բնակավայր՝ 1 սոցիալական աշխատող՝ 159 բնակչին, Դիդի Դիղոմիի բնակավայրում տեղում ոչ մեկ չկար), ինչը անհնարին է դարձնում հատկապես խոցելի մարդկանց հետ սոցիալական աշխատանքի արդյունավետ իրականացումը։
[6] Նշված միջոցառումը անց է կացվել Եվրամիության և ՄԱԿ-ի զարգացման ծրագրի աջակցությամբ:
