Ժողովրդական պաշտպանը Վրաստանի խորհրդարան է ներկայացրել 2022 թվականին Վրաստանում մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության վիճակի մասին տարեկան հաշվետվություն։ Փաստաթուղթը բաղկացած է 376 էջից, 31 գլխից և 2 հավելվածից։ Այն ներկայացնում է սահմանադրությամբ երաշխավորված մարդու իրավունքների պաշտպանության ուղղությամբ մարտահրավերներն ու առաջընթացը, ինչպես նաև վերանայվում է տրված հանձնարարականների կատարման վիճակը։

2022 թվականին մարդու իրավունքների պաշտպանության վիճակն էականորեն չի բարելավվել, ավելին՝ զգալի վատթարացում է նկատվել մի շարք ուղղություններով։

Անկասկած, բացասական իրադարձությունների թվում պետք է դիտարկել Պետական ​​տեսչության գործունեությունը և երկու անկախ ինստիտուտների ստեղծումը՝ հատուկ քննչական և անձնական տվյալների պաշտպանության ծառայություններ, որոնք ներկայումս չունեն անխափան և արդյունավետ գործունեության ինստիտուցիոնալ երաշխիքներ։ Պետությունը ցանկացած պահի կարող է դրանք վերակազմավորել։

Նաև Վրաստանի խորհրդարանը չի կիսել Եվրոպական Միության կողմից մշակված թեկնածուի կարգավիճակի նախադրյալները՝ կապված դատական ​​համակարգի բարեփոխման հետ։ Արդյունքում՝ ո՛չ Արդարադատության բարձրագույն խորհրդի բարեփոխումն է ընթանում, ո՛չ դատական ​​օրենսդրության կատարելագործման և թերությունների վերացման գործընթացը։

Բացասական իրադարձությունների թվում է «Օտարերկրյա ազդեցության թափանցիկության մասին» Վրաստանի օրենքի նախագծի նախապատրաստումը (2022թ.) և դրան հաջորդած նախաձեռնումը։

Վրաստանի Սահմանադրական դատարանի կայացրած որոշումները հարցեր են առաջացնում դատարանի անկախության և անաչառության վերաբերյալ։ Այս առումով հարկ է նշել պետական ​​տեսուչի ծառայությունը դադարեցնելու մասին որոշումը։

Քաղաքականապես չեզոք դատախազության համակարգի ստեղծումը մնում է մարտահրավեր։ Մի շարք հետաքննությունների արդյունքում պարզվել են էական թերություններ, որոնք չեն համապատասխանում արդյունավետ հետաքննության չափանիշներին կամ խախտում են արդար դատաքննության իրավունքը։ Օրինակ, հստակ քաղաքական երանգ ունեին Նիկա Գվարամիայի և այսպես կոչված Քարտեզագրողների գործով շարունակվող նախաքննությունները:

Վերջին տարիներին երկրում խոսքի ազատության սահմանափակման միտում է նկատվում, ներառյալ մասնագիտական ​​գործունեությանը անօրինական միջամտությունը, գույքին վնասելը, հարձակումը, հետապնդումը, սպառնալիքները, անձնական կյանքի ոտնահարումը, ենթադրյալ անօրինական հսկողությունը: Խոսքի ազատության սահմանափակման սպառնալիքը սրվում է նաև «Հեռարձակման մասին» Վրաստանի օրենքում կատարված փոփոխություններով, ինչը հաստատվում է լրատվամիջոցների և նրանց ներկայացուցիչների դեմ ներկայացված հայցերի քանակով։

Հաշվետու ժամանակահատվածում կրկին սահմանափակվել է հավաքների իրավունքը։ Մանր խուլիգանության և իրավապահի օրինական պահանջին չենթարկվելու պատճառով հավաքի մասնակիցների վարչական կալանքը շարունակվել է։ Այս պրակտիկան հիմնված է 1984 թվականին ընդունված Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգրքի վրա և չի համապատասխանում մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների հետ համատեղելիության նույնիսկ նվազագույն չափանիշին:

2021 թվականի հուլիսի 5-ին ԼԳԲՏՔ+ անձանց և լրագրողների նկատմամբ իրականացված բռնի գործողությունների հետաքննությունը չի համապատասխանում արդյունավետ հետաքննության չափանիշներին։ Մյուս կողմից՝ առաջին ատյանի դատարանը խախտել է պատժի անհատականացման սկզբունքը, քանի որ պատիժը որոշելիս հաշվի չի առել նախկինում կոնկրետ անձանց կողմից կատարված հանցագործությունների փաստերը և նրանց անձը։

Ժողովրդավարական տարածքի սահմանափակման ֆոնին 2022 թվականի սեպտեմբերի 6-ին Վրաստանի քրեական դատավարության օրենսգրքում կատարված փոփոխությունները (այսպես կոչված՝ լսումների օրենք), որը թույլ է տվել քննչական մարմիններին գաղտնի հետաքննչական գործունեություն իրականացնել ավելի երկար ժամկետով, ավելի շատ հանցագործությունների հետաքննության ընթացքում, հատկապես մտահոգիչ էին։ Սահմանադրական դատարանը դեռ որոշում չի կայացրել Վրաստանի Ժողովրդական պաշտպանի հայցի վերաբերյալ՝ գաղտնի հսկողության օրենսդրության վերաբերյալ։

Հարկ է ընդգծել, որ մշակութային ժառանգության պահպանության պատասխանատվությունը կրում է պետությունը, իսկ Գելաթի վանական համալիրի վերականգնման աշխատանքները Վրաստանի պատրիարքությանը հանձնելը չի ​​համապատասխանում գործող իրավական պայմանավորվածությանը։

Քրեակատարողական համակարգը կենտրոնացած է տարբեր մեթոդներով բանտարկյալներին լռեցնելու վրա։ Այս առումով հիմնական խնդիրը ոչ ֆորմալ կառավարումն է։ Ժողովրդական պաշտպանի հանձնարարականը քրեակատարողական հիմնարկներում առկա հանցավոր ենթամշակույթի հաղթահարման ռազմավարության մշակման վերաբերյալ դեռ չի իրականացվել։

Բանտարկյալներին առանց օրինական հիմքերի դեէսկալացիայի սենյակներում և մեկուսարաններում փակ հաստատություններում երկարաժամկետ տեղավորելու արատավոր պրակտիկան շարունակում է մնալ լուրջ մարտահրավեր։ Նաև խնդրահարույց է բանտարկյալների համար սոմատիկ և հոգեբուժական առողջապահական ծառայությունների հասանելիությունը, ինչը որոշ դեպքերում կարող է լինել բանտարկյալի մահվան պատճառ:

Բանտարկյալների պայմանական վաղաժամկետ ազատման մեխանիզմը դեռևս թերի է, քանի որ պայմանական վաղաժամկետ ազատման տեղական խորհուրդները հաճախ տարբեր որոշումներ են կայացնում նույն հանգամանքներով գործերով: Ողջունելի է, որ Վրաստանի նախագահը հաշվի է առել Ժողովրդական պաշտպանի առաջարկը և փոփոխություններ կատարելով «Ներման կանոնը հաստատելու մասին» հրամանագրում կրճատվել է ցմահ ազատությունից զրկված անձանց ներման իրավունքից օգտվելու ժամկետը 20-ից 15 տարի:

Ներքին գործերի նախարարության համակարգում մարտահրավեր է մնում կողային տեսախցիկներ օգտագործելու, աուդիո և տեսագրությունների պատրաստման պարտավորության բացակայությունը։ Ոստիկանության տարածքը, որտեղ պետք է գտնվի բերման ենթարկվածը, դեռ ամբողջությամբ չեն ծածկված տեսահսկման համակարգերով։ Ավելին, կանխարգելման ազգային մեխանիզմի կողմից ստուգվող ոստիկանական հաստատությունում տեսախցիկների թիվը կտրուկ կրճատվել է։ Այս միտումը հատկապես տագնապալի է և կտրուկ հետընթաց է չարաշահումների կանխարգելման առումով։

Երկրում սկսվեց հոգեբուժական հաստատությունների և երեխաների համար նախատեսված մեծ չափերի բնակելի հաստատությունների ապաինստիտուցիոնալացման գործընթացը, ինչը Ժողովրդական պաշտպանի կողմից տարիներ շարունակ կրկնվող հանձնարարականն էր։ Հաստատվել են նաև հաշմանդամների անկախ կյանքի և ապաինստիտուցիոնալացման 2022-2030 թվականների ռազմավարությունը և 2023-2025 թվականների գործողությունների ծրագիրը։

Այնուամենայնիվ, հոգեբուժական հաստատություններում ակտիվ բուժում չպահանջող հիվանդները չեն կարող լքել հաստատությունը համայնքային ծառայությունների սակավության և գնալու տեղ չունենալու պատճառով: Անհրաժեշտ է ավելացնել համայնքային ծառայությունների թիվը և աշխարհագրական ծածկույթը։

Խոշոր հաստատությունների համատեքստում կարևոր է Նինոծմինդայի գիշերօթիկ դպրոցի գործը, որը վերաբերում է գիշերօթիկ հաստատությունում երեխաների իրավունքների համակարգված ոտնահարմանը, տարիներ շարունակ անչափահասների նկատմամբ նվաստացուցիչ, անմարդկային և խոշտանգումների ենթարկվող վերաբերմունքին։ Ցավոք, նախաքննության գործընթացում կան էական թերություններ։ Որոշ դեպքերում դեռևս շարունակվում է 2016 թվականին սկսված քրեական գործի նախաքննությունը, և ոչ ոք պատասխանատվության չի ենթարկվել։

Գենդերային իրավահավասարության համատեքստում օրենսդրական մակարդակում էական փոփոխություններ են կատարվել: Մասնավորապես, գենդերային քվոտային գործողությունների ժամկետը երկարացվել է մինչև 2032 թվականը: Սահմանվել է կանանց նկատմամբ բռնության և/կամ ընտանեկան բռնության ենթարկված անձանց փոխհատուցման չափի որոշման և տրամադրման կանոնը։

Բացասական երևույթ է, որ կանանց գենդերային դրդապատճառներով սպանությունների (ֆեմիցիդների) առումով իրավիճակը տարիներ շարունակ չի բարելավվում, դեպքերի նվազման միտում չկա։

Սեռական և վերարտադրողական առողջության ծառայությունների հասանելիությունը էական մարտահրավեր է հատկապես գյուղական վայրերում ապրող կանանց և հաշմանդամություն ունեցող կանանց համար: Դեռևս կան անհամապատասխանություններ Եվրոպայի խորհրդի Կանանց նկատմամբ բռնության և ընտանեկան բռնության կանխարգելման և ճնշելու մասին կոնվենցիայով սահմանված չափորոշիչների հետ (օրինակ՝ բռնաբարության խնդրահարույց մուտքագրումը Քրեական դատավարության օրենսգրքում): «Կանանց նկատմամբ բռնության և/կամ ընտանեկան բռնության զոհերի նույնականացման, պաշտպանության, օգնության և վերականգնման ազգային ուղղորդման ընթացակարգերը» դեռևս չեն հաստատվել։

Աղքատությունը և հատկապես մանկական աղքատությունը շարունակում է մնալ երկրի գլխավոր մարտահրավերներից մեկը: 2021 թվականի համեմատ 2022 թվականին կենսապահովման նպաստ ստացող անչափահասների թիվն աճել է 40%-ով և կազմել 330 148։ Չնայած մանկական աղքատության աճի միտումին, պետությունը դեռևս չի մշակել այն նվազեցնելու արդյունավետ մեխանիզմ։

Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության առումով կրկին հիմնախնդրային են՝ ներառական կրթության որակն ու շարունակականությունը, դպրոցական անձնակազմի և ծնողների տեղեկացվածությունը ներառական կրթության, զբաղվածության դժվարությունների և գործատուների խարանիչ վերաբերմունքի վերաբերյալ. տարբեր մակարդակներում հաշմանդամների և նրանց կազմակերպությունների էական մասնակցությունը որոշումների կայացման գործընթացին: Դրանց թվում՝ հաշմանդամների հիմնախնդիրներով աշխատող տեղական խորհուրդների գործունեությունը։

Անօթևան անձի լիարժեք իրավական սահմանումը և համապատասխան բնակարանային իրավունքի իրացման համար անհրաժեշտ շրջանակային օրենսդրությունը դեռևս չեն մշակվել։ Անօթևանների միասնական տվյալների բազա չկա, իսկ որոշ համայնքներում՝ տեղական տվյալների բազաներ։

Սոցիալապես անապահով ընտանիքների տվյալների միասնական բազայում հաշվառված է տարեցների 36%-ը՝ առավել բացառված և խոցելի խմբերից։ Ցավոք, չնայած Ժողովրդական պաշտպանի հանձնարարականներին, «Վրաստանում բնակչության ծերացման պետական ​​հայեցակարգի 2017-2018 թթ. գործողությունների ազգային ծրագրի» կատարման հաշվետվության արդյունքները դեռ չեն քննարկվել և հաշվի չեն առնվել։

Մինչ օրս այսպես կոչված փլուզվող շենքերում բնակվող փախստականների վերաբնակեցման հատուկ կանոններ: 2022 թվականի վերջի դրությամբ 716 ընտանիք ապրում է 35 հաստատություններում, որոնք մեծ վտանգ են ներկայացնում կյանքի և առողջության համար։

Օկուպացված տարածքներում շարունակվում են ապօրինի ձերբակալությունները և քաղաքացիների նկատմամբ դաժան վերաբերմունքը: Պաշտոնական տվյալներով՝ 2022 թվականին Ցխինվալի շրջանի ուղղությամբ օկուպացիոն գծում ձերբակալվել է 42 մարդ, իսկ օկուպացված Աբխազիայի ուղղությամբ՝ 13 մարդ։ Արձանագրվել է ապօրինի «սահմանազատման» 69 դեպք: Ամենակարևոր մարտահրավերը շարունակում է մնալ օկուպացված շրջաններում մայրենի լեզվով կրթության հասանելիության հարցը, ինչի պատճառով էլ տարեցտարի երկու մարզերում էլ աշակերտների թիվը նվազում է։ Վրացերենով ուսումը շարունակելու համար ծնողները պետք է լքեն իրենց մշտական ​​բնակության վայրը և իրենց երեխաներին տեղափոխեն Վրաստանի վերահսկվող տարածք։

Ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչների համար դժվար է հասանելի լինել կրթության իրավունքը, նրանց համաչափ և հավասար ներգրավվածությունը պետական ​​մարմիններում որոշումների կայացման գործընթացում և այլն:

Վրաստանի Ժողովրդական պաշտպանը տարիներ շարունակ կոչ է անում պետությանը ստեղծել միասնական քաղաքականության փաստաթուղթ՝ խտրականության դեմ պայքարելու և իրավահավասարության հասնելու համար։ Վրաստանի խորհրդարանի կողմից հաստատված 2022-2030 թվականների մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունում, սակայն, ԼԳԲՏ+ անձինք ընդհանրապես հիշատակված չեն։

Առողջապահության առաջնային պահպանման համակարգը մարտահրավեր է նետում բուժքույրերի պակասի, հին ենթակառուցվածքների, գյուղաբնակ բժիշկների և այլ մասնագետների միջև թույլ կապերի և առաջնային բուժօգնության հաստատությունների ֆինանսավորման բարդ և մասնատված համակարգի պատճառով:

Ողջունելի է, որ Ժողովրդական պաշտպանի գրասենյակի գործունեության արդյունքում 2022 թվականի մայիսի 2-ից հանրապետության բարձրլեռնային քաղաքային հիվանդանոցներում մեկնարկել է «Դիալիզի և երիկամների փոխպատվաստման պետական ​​ծրագիրը», որի շահառուներն ապահովվում են համապատասխան ծառայություններով։

Հաշվետու ժամանակահատվածում հայտնաբերված իրավունքների խախտումները վերացնելու նպատակով Ժողովրդական պաշտպանի գրասենյակը պետական ​​գերատեսչություններին է ներկայացրել 74 առաջարկություն/առաջարկ։ Պատրաստել է 24 հատուկ զեկույց և 3 այլընտրանքային զեկույց՝ միջազգային մարմիններին ներկայացնելու համար, 21 սահմանադրական հայց, 20 զեկուցագիր, 1 դատարանի ընկերոջ կարծիք Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի համար և 5 հաղորդագրություն Եվրոպայի խորհրդի Նախարարների կոմիտեի համար: Նա տասնյակ այցելություններ է կատարել տարբեր հաստատություններ՝ բացահայտելու և վերահսկելու իրավունքների խախտումներն ու մարտահրավերները։