Դեկտեմբերի 10-ին՝ Մարդու իրավունքների միջազգային օրը, Վրաստանի Մարդու իրավունքների պաշտպանն այս հայտարարությամբ ամփոփում է Վրաստանում մարդու իրավունքների ներկա իրավիճակը:

2020 թվականին Վրաստանում, ինչպես և ամբողջ աշխարհում գլխավոր խնդիրը Covina-19 էր ու դրա հետևանքներն էին: Կովիդով հիվանդների արագ աճող թվի ֆոնի վրա, ավելի ու ավելի դժվար է դառնում բնակչությանը համարժեք բժշկական օգնություն ցուցաբերելը: Պարբերաբար լրատվամիջոցները տեղեկատվություններ են հաղորդում, երբ ընտանիքի անդամները նշում են հետաձգված հոսպիտալացումը և բուժումը, ինչը հանգեցնում է հիվանդների մահվան: Նման փաստերը հասարակության շրջանում հարցեր են առաջացնում համաճարակի դեմ պայքարում պետության կողմից ձեռնարկվող միջոցառումների արդյունավետության վերաբերյալ: Համապատասխանաբար, Վրաստանի Մարդու իրավունքների պաշտպանը առողջապահության նախարարությանը կոչ է անում տեղեկատվություն տրամադրել հանրությանը՝ նման դեպքերի քննության արդյունքների և ձեռնարկված միջոցառումների մասին:

Մեր երկրում 2020 թվականին եւս մեկ հիմնական մարտահրավեր էր՝ խորհրդարանական ընտրությունների անցկացումը արդար և հավասար պայմաններում: Ըստ Վրաստանի Մարդու իրավունքների պաշտպանի, 2020 թվականի հոկտեմբերի 31-ի ընտրություններում տեղի ունեցած բռնի միջադեպերին, վարչական ռեսուրսների օգտագործման, ինչպես նաև ընտրության օրը ընտրողների կամքի վերահսկումը, ճնշումները և հարձակումները դիտորդների և լրատվամիջոցների ներկայացուցիչների վրա, զուգահեռ` առանձին խնդիր է հանդիսանում արդյունքների ամփոփման և ձայների հաշվարկի գործընթացը: Ցավոք, ընտրական շահագրգիռ կողմերի կողմից ընտրական վարչակազմերում և դատարաններում նյութական անկանոնությունների և անհավասարակշռության վերաբերյալ ներկայացված բողոքների մեծ մասը մնացին անպատասխան կամ չբավարարվեցին, ինչը խորացրեց անվստահությունն ու հասարակության բողոքն ընտրական գործընթացի նկատմամբ:

Հոկտեմբերյան ընտրությունների ընթացքում բացահայտված թերությունները հանգեցրել են երկրում քաղաքական ճգնաժամի։ Իրավիճակը բարդանում է համաճարակային ծանր իրավիճակի և տնտեսական ճգնաժամի պատճառով։ Հետևաբար, կարևոր է բանակցություններ վարել բոլոր ընտրական սուբյեկտների հետ և համաձայնեցնել քաղաքական լուծումը` անկախ և ժողովրդավարական ինստիտուտների ամրապնդման համար կարևոր բարեփոխումներ իրականացնելու համար:

Ինչպես և նախորդ տարի, 2020 թվականը արդիական էր հավաքների ազատության պաշտպանության տեսանկյունից։ Տարվա ընթացքում անցկացվել են տարբեր մասշտաբի տասնյակ հավաքույթ-ցույցեր:

Մարդու իրավունքների պաշտպանը քննադատաբար է գնահատել նոյեմբերի 8-ին Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի մոտ հավաքված մարդկանց ցրումը ջրցան մեքենաներով: Կարևոր է նշել, որ այս իրադարձությանը չի նախորդել նախազգուշացումը ցուցարարներին, ինչը ուղղակիորեն հակասում է օրենսդրության պահանջներին: Մարդու իրավունքների պաշտպանի կարծիքով՝ օգտագործված ուժը չի եղել անհրաժեշտ և համաչափ։

Վրաստանի Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի դիմաց ցույցի ժամանակ վիրավորվել են նաեւ լրագրողները: Նրանք ասացին, որ իրավապահները կրակել են ջրցան մեքենաներից մոտ տարածությունից, չնայած ոստիկանության կողմից ճանաչելի էին նրանց մասնագիտական կարգավիճակն ու գործողությունները:

Ցավոք, հավաքների ազատության իրավունքի իրացման վրա բացասաբար են ազդել Վրաստանի կառավարության որոշմամբ տեղաշարժման ազատության սահմանափակումները: Չնայած Մարդու իրավունքների պաշտպանի կոչին, նշված կանոնակարգով սահմանված պատժամիջոցը կիրառվել է հավաքների ազատություն վայելող անձանց նկատմամբ: Համապատասխանաբար, մենք բացասաբար ենք գնահատում քաղաքացիների պատժելու դեպքերը՝ նոյեմբերի 9-ի գիշերը Վրաստանի խորհրդարանի դիմաց ժողովի ընթացքում, ժամը 22: 00-ին:

Ինչպես նախորդ տարի, այս տարի ևս Ներքին գործերի նախարարության ներկայացուցիչները արգելում էին հանրահավաքներ անցկացնոխներին ջեռուցման համար վառելափայտ առաքել: Մարդու իրավունքների պաշտպանը կարծում է, որ ներքին գործերի նախարարության կողմից օրենսդրության մակերեսային և ծածկված մեկնաբանությունը յուրաքանչյուր նման դեպքում վերջին տարիներին խնդիր է առաջացրել և գործակալության կողմից յուրաքանչյուր առանձին դեպքի պատշաճ հիմնավորում է պահանջվում:

Անցյալ տարվա հունիսի 20-ի լույս 21-ի գիշերը խորհրդարանի շենքի առջեւ տեղի ունեցած իրադարձությունների հետաքննությունը շարունակվում է մինչ օրս: Դժբախտաբար, ոստիկանության ստորաբաժանումների ոստիկանության սովորական աշխատակիցների կողմից կատարված հանցագործությունների վրա ուշադրության կենտրոնում զուգահեռ, մեղադրող կողմը չի կարողացել օբյեկտիվորեն և ամբողջությամբ գնահատել վերադասի պատասխանատվության հարցը: Մինչ բռնության մեղադրանք է առաջադրվել17 ցուցարարներին, միայն 3 ոստիկանի են քրեական մեղադրանքներ ներկայացվել քաղաքացիների նկատմամբ բռնություններ կատարելու համար։ Հատկապես ուշագրավ է այն փաստը, որ Մարդու իրավունքների պաշտպանը Գլխավոր դատախազությանը առաջարկություն է ներկայացրել քրեական գործ հարուցել որոշակի պաշտոնյայի դեմ, որը մինչ այժմ ընդացքում է:

Լրատվամիջոցների ազատության վիճակը գնահատելու տեսանկյունից հատկապես ուշագրավ էին զարգացումները Աջարիայի հանրային հեռուստատեսությունում: Հեռուստատեսությունից ազատված լրագրողների գործերի քննության հիման վրա Մարդու իրավունքների պաշտպանը պարզեց, որ ոտնահարվել են ոչ միայն աշխատողների աշխատանքային իրավունքները, այլ նաև հետապնդվել են այլախոհության համար, մասնավորապես՝ կառավարման որոշումները բացահայտ քննադատելու համար, ինչը արգելված է Քրեական օրենսգրքով: 2020 թվականի հոկտեմբերի 21-ին Վրաստանի Մարդու իրավունքների պաշտպանը դիմեց Վրաստանի գլխավոր դատախազին` հնարավոր հետապնդումների հետաքննություն սկսելու առաջարկով, սակայն, ցավոք, մեր առաջարկությունը չընդունվեց:

Երկրում արտակարգ դրության պայմաններում հանրային տեղեկատվության մատչելիության իրավունքի նորմատիվ սահմանափակումին զուգընթաց, որն արտահայտվեց հանրային տեղեկատվության կասեցմամբ, հանրային հաստատությունների կողմից հանրային տեղեկատվության նախաձեռնողական բացահայտման հատուկ կանոն չկար, որը կարող էր հավասարակշռել սահմանափակող միջոցները: Մարդու իրավունքների պաշտպանը նաև մասնավորապես չի ընդունում այն փաստը, որ Տեղեկատվության ազատության մասին օրենքը մինչ օրս չի նախաձեռնվել խորհրդարանում (չնայած այդ պարտավորությունը նախատեսված էր 2015 թվականից ի վեր Վրաստանի բաց կառավարման գործընկերության գործողությունների ծրագրերում) և մինչ այժմ տեղեկատվության և տեղեկատվության հասանելիության, ազատության վերահսկման արդյունավետ մեխանիզմ չկա:

Այս տարի կրկին արդիական էր Գերագույն դատարանի դատավորների կադրային ապահովման հարցը: Մարդու իրավունքների պաշտպանը բացասաբար է գնահատում Վրաստանի Գերագույն դատարանի դատավորների թեկնածուների ընտրության վերաբերյալ Խորհրդարանի կողմից 2020 թ. սեպտեմբերին ընդունված օրենսդրական փոփոխությունները, որոնք ուժի մեջ են թողնում Արդարադատության Գերագույն խորհրդի կողմից դատավորների ընտրության վերաբերյալ գաղտնի որոշումներ կայացնելու կանոնը:

Հատկապես հատկանշական է, որ Վենետիկի հանձնաժողովի կողմից բացասական գնահատվեցին նաև սեպտեմբերյան փոփոխությունները և արվեցին համապատասխան առաջարկություններ՝ թերությունները շտկելու համար: Նշենք, որ ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ն կշարունակի վերահսկել Գերագույն դատարանի դատավորների ընտրության ընթացիկ գործընթացը՝ Մարդու իրավունքների պաշտպանի հրավերով:

2020 թվականին երկրում տարածված համաճարակն ազդել է արդարադատության մեկնման գործընթացի վրա։ Մասնավորապես, մարտի 21-ին Նախագահը հրամանագիր է ստորագրել, որը, ի թիվս այլ հարցերի, նախատեսում էր քրեական դատավարության օրենսդրությամբ սահմանված հեռավոր դատական լսումների հնարավորություն, որը նպատակ ուներ պաշտպանել քրեական գործընթացում ներգրավված անձանց կյանքն ու առողջությունը: Հատկանշական է, որ հեռավոր լսումները նշանակալի մարտահրավեր են դարձել արդար դատաքննության իրավունքի տեսանկյունից: Ամբաստանյալների ճնշող մեծամասնության համար լսումների ժամանակ փաստաբանի հետ գաղտնի շփման հնարավորություն չի եղել։ Վկաների հարցաքննության ժամանակ որոշ դեպքերում դատարանը չկարողացավ ստուգել վկաների ցուցմունքների վստահելիությունը: Մի քանի գործընթացում նկատվել են նաև թարգմանության որակի թերություններ:

2020 թվականը լի էր հասարակական մեծ հետաքրքրություն ներկայացնող քրեական գործերով:

Այս կապակցությամբ հատուկ կառանձնացնենք Գիորգի Շաքարաշվիլիի կանխամտածված սպանության դեպքը: Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակը, բացառիկ ուշագրավ, քննության ընթացքում ուսումնասիրել է գործի նյութերը: Կատարված հետաքննությունը ցույց է տվել, որ նախաքննության սկզբնական փուլում Մցխեթա-Մթիանեթի ոստիկանության բաժնի կողմից իրականացված քննչական գործողությունները թերի են եղել: Բացի այդ, վկաների հարցումները չեն պարունակում մանրամասն հարցեր և սպառիչ չեն եղել, մինչդեռ հարցումներից ստացված տեղեկատվությունը պատշաճ կերպով չի հաստատվել կամ ստուգվել (օրինակ՝ նույնականացման կամ փորձի միջոցով): Որոշ թերությունները հետաքննության արդյունքում հետագայում շտկվել են։ Կան նաև ենթադրյալ խախտումներ, որոնք պահանջում են գլխավոր տեսչության կողմից պաշտոնական դիտարկում։ Այդ պատճառով 2020 թվականի օգոստոսի 20-ին Վրաստանի Մարդու իրավունքների պաշտպանը դիմել է Վրաստանի ներքին գործերի նախարարին եւ գլխավոր դատախազին՝ քննչական մարմիններին առաջարկելով կատարել հատուկ քննչական գործողություններ և գործի պաշտոնական հետաքննություն: Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակը շարունակում է վերահսկել Գիորգի Շաքարաշվիլիի գործով ընթացող դատական նիստերը:

Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակը, բացառիկ կարգով, հետաքննել է նաև Լուկա Սիրաձեի՝ Մարինա Չոլոյանի գործով նախկին քննիչի նկատմամբ կայացված մեղադրական դատավճիռը: Գործի նյութերի ուսումնասիրությամբ պարզվեց, որ Վրաստանի ներքին գործերի նախարարության աշխատակիցներից մեկի կոխմից հավանաբար ընձեռվել է ազդեցություն վկաների վրա: Պարզվել է նաև, որ հետաքննության ընթացքում գործի հետ կապված ոչ բոլոր էական նշանակություն ունեցող հանգամանքներն են պատշաճ կերպով ուսումնասիրվել, հետևաբար, մինչ այժմ կա լրացուցիչ քննչական գործողություններ իրականացնելու անհրաժեշտությունը: Բացահայտվել է նաև կարևոր վկաներից մեկի կողմից կեղծ ցուցմունքներ տալու փաստը: Ելնելով վերոգրյալից՝ Մարդու իրավունքների պաշտպանը Վրաստանի գլխավոր դատախազին առաջարկել է հետաքննություն սկսել վկաների ենթադրյալ ազդեցության վերաբերյալ, ինչպես նաև ուսումնասիրել վկաներից մեկի ցուցմունքների հակասական տեղեկատվությունը, նրա դիրքի փոփոխության դրդապատճառը, նպատակը և հանգամանքները: Բացի այդ, պատասխանատու այլ անձանց (բացի Մարիանա Չոլոյանից) նույնականացնելու համար անհրաժեշտ է կատարել նույնականացում կոնկրետ վկայի մասնակցությամբ:

2020 թվականի հունվարի 25-ին դատախազությունը դադարեցրեց հետաքննությունը Տեմիրլան Մաչալիկաշվիլիի սպանության քրեական գործով: Մարդու իրավունքների պաշտպանը գտնում է, որ այս գործով դադարեցված հետաքննությունը անպայման պետք է վերսկսվի, քանի որ դեռ լուծված չեն մի շարք խնդիրներ, որոնք պահանջում են լրացուցիչ հետաքննություն` Արդյունավետ հետաքննության միջազգային ստանդարտի համաձայն: Մարդու իրավունքների պաշտպանը դիմել է նաեւ դատախազություն՝ հետաքննությունը վերսկսելու խնդրանքով։ Սակայն, ցավոք, դատախազությունը այդ առաջարկը չի ընդունել։

Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակը ակտիվորեն և մանրակրկիտ ուսումնասիրում է այսպես կոչված Քարտեզագետների գործը: Գրասենյակի աշխատակիցները տեղեկացված են պաշտպանական կողմի տրամադրած գործի նյութերի մասին, մենք հանդիպումներ ենք ունեցել Գլխավոր դատախազության ներկայացուցիչների հետ: Մեր ուսումնասիրության առարկան այն է, թե որքանով կարող է մեղադրյալի կողմից իրականացվող գործունեությունը համարվել քրեական արարք (հաշվի առնելով այն փաստը, որ նրանք գործը ներկայացրել են հանձնաժողովին, որոշում են կայացրել կոլեգիալ կերպով և մասնակցել են այլ գերատեսչությունների): Այս հարցի վերաբերյալ ապացույցները դեռ ձեռք են բերվում, և մեր վերջնական գնահատումը հայտնի կդառնա գործի նյութերի ամբողջական ուսումնասիրությունից հետո: Այս գործում մեր աշխատանքի ուղղություններից մեկը նաև գործի գնահատումն է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 18-րդ հոդվածով սահմանված իրավական ստանդարտի համաձայն (արդարադատության իրականացման գործում հնարավոր քաղաքական դրդապատճառները):

Ինչ վերաբերում է ազատությունից զրկված և պետության կողմից արդյունավետ վերահսկվող անձանց իրավական կարգավիճակին, ապա 2020 թվականին ձերբակալվածները կրկին ցույց կտան ձերբակալման ընթացքում չափազանց մեծ ուժ և ձերբակալությունից հետո ֆիզիկական և հոգեբանական բռնություններ:

Նման դեպքերը հատկապես հաճախակի են վարչական կալանքի ժամանակ: Այնուամենայնիվ, փաստաբանի ժամանակին հասանելիությունը և նրա իրավունքների վերաբերյալ տեղեկատվությունը դեռևս համարժեքորեն ապահովված չեն: Խնդրահարույց է նաև տեսախցիկների օգտագործման պարտավորության բացակայությունը և այն փաստը, որ ոստիկանության բաժանմունքի տարածքը, որտեղ գտնվում է ձերբակալվածը/քաղաքացին, ամբողջությամբ ծածկված չեն տեսահսկման համակարգով:

Մարդու իրավունքների պաշտպանը դրական է գնահատում Պետական տեսչության աշխատակազմի և Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակի ակտիվ շփումը մինչև 2020 թվականը և իրականացված քննչական գործողությունների վերաբերյալ մանրամասն տեղեկատվություն տրամադրելու պրակտիկան:

Մեկ այլ կարևոր մարտահրավեր է քրեակատարողական հիմնարկներում քրեական ենթամշակույթը և ոչ ֆորմալ կառավարումը, ինչը, բացի բանտարկյալների ճնշումից և բռնությունից, սպառնում է նաև կանխարգելման ազգային մեխանիզմի արդյունավետ գործունեությանը: Մասնավորապես, տարվա ընթացքում տեղ է ունեցել այսպես կոչված արտոնյալ բանտարկյալների կողմից Մարդու իրավունքների պաշտպանի ներկայացուցիչների գործունեության խոչընդոտման և բանավոր չարաշահման դեպքեր: Այս միջադեպերը հատկապես մտահոգիչ են, քանի որ պարզ է, որ վերջերս քրեակատարողական հիմնարկներում Մարդու իրավունքների պաշտպանի գործունեության խոչընդոտումը դարձել է համակարգային խնդիր, որը պահանջում է ժամանակին և արդյունավետ արձագանք պետական մարմիններից:

Դժբախտաբար, 2020 թվականին նաև իշխանությունների կողմից խոչընդոտվեց Մարդու իրավունքների պաշտպանի գործունեությանը, ինչը արտահայտվեց արդարադատության նախարարի և Հատուկ քրեակատարողական ծառայության կողմից բանտարկյալների կողմից Մարդու իրավունքների պաշտպանի և նրա ներկայացուցիչների կրկնակի այցելությունների վերաբերյալ տեսանյութերի և տեղեկատվության ապօրինի բացահայտման փաստերով:

Հատկանշական է, որ Պետական տեսուչը ճանաչել և տուգանել է Արդարադատության նախարարությանը և Հատուկ քրեակատարողական ծառայությանը` տեսանյութեր հրապարակելու համար: Բացի այդ, Մարդու իրավունքների պաշտպանին տեղեկատվություն չտրամադրելու համար դատարանը գտավ, որ քրեակատարողական ծառայության ներկայացուցիչները, այդ թվում՝ քրեակատարողական ծառայության գլխավոր տնօրենը, կատարել են իրավախախտում:

Համաճարակի դեմ պայքարի համար քրեակատարողական հիմնարկներում ներդրված հատուկ պայմաններն էական ազդեցություն են ունեցել բանտարկյալների իրավական կարգավիճակի վրա: Արդեն իսկ սակավ վերականգնողական գործողությունները հաստատություններում դադարեցվել են: Դատապարտյալների շփումը արտաքին աշխարհի հետ հնարավորինս սահմանափակվեց, մասնավորապես՝ ամբաստանյալներն ու դատապարտյալները զրկվեցին Կալանքի օրենսգրքով սահմանված երկար և կարճ այցելությունների, ինչպես նաև նույն օրենսգրքով սահմանված ծանրոցներ ստանալու իրավունքից:

Երկրում համաճարակի ֆոնին ողջունելի է հատուկ քրեակատարողական ծառայության կողմից ցուցաբերված զգուշությունը, որի արդյունքում քրեակատարողական հիմնարկներում կորոնավիրուսով վարակման դեպքեր չեն գրանցվել: Պետք է ընդգծել այն աշխատակիցների նվիրվածությունը, ովքեր ստիպված են աշխատել հաստատություններում` հատուկ պայմաններwում: Նրանց ծանրաբեռնվածությունը զգալիորեն աճել է, ինչը համապատասխան փոխհատուցում է պահանջում։ Միևնույն ժամանակ, հարկ է նշել, որ համաճարակաբանական տեսանկյունից, հանրապետության քրեակատարողական հիմնարկների մեծ ռիսկային իրավիճակ է ստեղծվում գերբնակեցվածության բարձր մակարդակի և բանտարկյալների թվի պատճառով, ինչը տարիներ շարունակ չլուծված խնդիր է:

Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակի 2020 թվականին աշխատանքի գերակա խնդիրներից մեկը հակամարտության զոհերի իրավական կարգավիճակի խնամքն էր: Ինչպես նախորդ տարիներին, տեղաշարժի ազատությունը շարունակում է մնալ գերխնդիր գրավյալ տարածքներում: Անցակետերի արգելափակումն ու սահմանագծման գործընթացը, ինչը տեղական բնակչության համար լուրջ խնդիրներ է առաջացնում շարժունակության, առողջապահական ծառայությունների մատուցման և կրթության տեսանկյունից: Ամենախնդրահարույց հարցերից մեկը շարունակում է մնալ քաղաքացիների կալանավորման և գրավյալ գծում ազատության ապօրինի սահմանափակման փաստերը: Մարդու իրավունքների պաշտպանը հատկապես անհանգստացած է Վրաստանի քաղաքացի Իրակլի Բեբուայի 9-ամյա ապօրինի ազատազրկմամբ բռնագրավված Աբխազիայում՝ խոսքի ազատության իրավունքի իրացման համար: Նաև ՝ օկուպացիոն ուժերի ներկայացուցիչների կողմից Վրաստանի քաղաքացի Զազա Գախելաձեի վիրավորելու, առեւանգելու և ազատությունից ապօրինի զրկելու փաստը:

Տեղահանվածների իրավական կարգավիճակի տեսանկյունից, ինչպես նախորդ տարիներին, կյանքի կամ առողջության համար մեծ ռիսկի տակ գտնվող շենքերում ապրող տեղահանված ընտանիքների իրավական կարգավիճակը մնում է մարտահրավեր: Նման հաստատություններից տեղահանվածների վերաբնակեցման գործընթացն արագացնելու համար անհրաժեշտ է, որ պետությունը հատկացնի լրացուցիչ միջոցներ: Խնդրահարույց է նաև, որ նման հաստատություններից տեղահանվածներին տեղավորելու կանոնները դեռ մշակված չեն: Միևնույն ժամանակ, պետք է հստակեցվեն և ճշգրտվեն հանրապետության տարածքում նման շենքերի քանակական վիճակագրությունները, որոնցում շարունակում են ապրել տեղահանվածները:

Հավասարության իրավունքի պաշտպանության առումով հիմնական մարտահրավերները մնում են հասարակության մեջ առկա կարծրատիպային տեսակետներն ու նախապաշարմունքները, ատելության հանցագործությունների դեպքերը և աշխատավայրում խտրական վերաբերմունքը:

2020 թվականի մայիսից արմատական խմբավորումների կողմից իրականացվում են համակարգված հարձակումներ ԼԳԲՏ + անդամների վրա, ներառյալ Tbilisi Pride- ի գրասենյակի ներկը վնասելու դրսևորումները, ձվեր նետելը, դրոշների գողությունը, բանավոր բռնությունը և սպառնալիքները: Իրավապահ մարմնին չի հաջողվում համարժեք կերպով ապահովել բռնության կանխարգելումը: Կարևոր է, որ պետությունն ադեկվատ արձագանքի հանցագործության կատարման յուրաքանչյուր փաստին և արդյունավետ հետաքննություն իրականացնի։

Կանանց նկատմամբ սեռական ոտնձգությունները շարունակում են արդիական խնդիր մնալ։ 2020 թվականի ընթացքում նման փաստեր բացահայտվել են ինչպես աշխատանքի վայրում, այնպես էլ բժշկական օգնություն ցուցաբերելիս: Բացի այդ, որպես բացասական միտում պետք է նշել քաղաքական գործիչների և պետական պաշտոնյաների սեքսիստական մի շարք արտահայտություններ։

Համաճարակի պայմաններում վատթարացավ այն կանանց իրավիճակը, որոնց եկամտի աղբյուրը ոչ ֆորմալ տնտեսական գործունեությունն էր: Բացի այդ, կանանց կողմից ընտանիքի խնամքի չվճարվող բեռը մեծացել է մանկապարտեզների և դպրոցների փակման և բժշկական հաստատությունների գերբնակեցման պատճառով:

Հատկապես սրվել է կենցաղային բռնության զոհերի իրավիճակը, ովքեր նույն տարածքում բախվել են բռնաբարողների հետ, ինչը մեծացրել է ընտանեկան բռնության ռիսկերը և միաժամանակ նվազեցրել ընտանեկան բռնության դեպքերի հայտնաբերման հնարավորությունը: Կանանց նկատմամբ բռնության կենցաղային բռնության պետական ծառայությունների տեղեկացվածությունը դեռ ցածր է:

2020 թվականի առաջին 9 ամիսների ընթացքում (հունվար-սեպտեմբեր) սպանվել է 19 կին, այդ թվում՝ ընտանեկան հանցագործությունների պատճառներով 12 դեպք և այլ դրդապատճառներով՝ 7 դեպք: Բացի այդ, գրանցվել է կանանց սպանության փորձի 23 դեպք, որից 14-ը կատարվել են ընտանեկան հանցագործությունների հիմքով:

Վրաստանում սեռական և վերարտադրողական առողջության իրավունքների լիարժեք իրականացումը մնում է մարտահրավեր: Դա պայմանավորված է մի կողմից հասարակության իրազեկվածության ցածր մակարդակով և, մյուս կողմից, պետության կողմից համապատասխան միջոցների բացակայությամբ: Ամենակարեւոր խնդիրներից մեկը մնում է վաղ տարիքում ամուսնության եւ նշանադրության պրակտիկան:

Դեռեւս ցածր են ազգային փոքրամասնությունների մասնակցությունը որոշումների կայացման գործընթացին, կրթության իրավունքի արդյունավետ իրականացումը, առկա ծրագրերի և ծառայությունների վերաբերյալ տեղեկատվության առկայությունը և տեղական ինքնակառավարման իրականացման գործընթացում նրանց ներգրավվածությունը դեռ:

Հարկ է նշել, որ ազգային փոքրամասնությունները հատկապես խոցելի էին նոր կորոնայի վիրուսի նկատմամբ: Հիմնական խնդիրը Կովիդ-19-ի հետ կապված տեղեկատվության տրամադրումն էր՝ նրանց համար մատչելի ձևով:

Կրոնի ազատության ուղղությունը դեռևս լուծված չէ Խորհրդային Միության տարիներին բռնագրավված գույքի վերականգնումը, կրթական համակարգում, հատկապես դպրոցական միջավայրում հավասար միջավայրի ստեղծումը և բռնության կամ անհանդուրժողական կարծրատիպերի վերացումը մնում են չլուծված: Հարկ է նշել, որ Վրաստանի կառավարության կանոնակարգերը նոր կորոնավիրուսի վերաբերյալ որոշ դեպքերում խտրական էին ոչ գերիշխող կրոնական միավորումների նկատմամբ:

Այս տարի Վրաստանի խորհրդարանն ընդունեց «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» Վրաստանի օրենքը, որը կարևոր քայլ է ներքին օրենսդրությունը միջազգային չափանիշներին համապատասխանեցնելու ուղղությամբ, սակայն հետագա ճշգրտման կարիք ունի: Մինչ օրս չի որոշվել որևէ պետական մարմին, որը պատասխանատու է ՄԱԿ-ի «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների մասին» կոնվենցիայի կատարումը համակարգելու համար: Բացի այդ, Կոնվենցիայի Կամընտիր արձանագրությունը չի վավերացվել, ինչը խանգարում է հաշմանդամություն ունեցող անձանց դիմել ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների խախտումների համապատասխան կոմիտեին:

Կարանտինի և մեկուսացման ռեժիմում ընտանիքները չէին կարող տանը բավարարել հաշմանդամություն ունեցող անձանց կարիքները: Վերականգնողական ծրագրերի կասեցումը սոցիալական վերականգնման և երեխաների խնամքի պետական ​​ծրագրում ընդգրկված հաշմանդամություն ունեցող անձանց մեծամասնության համար, ներառյալ հաշմանդամություն ունեցող երեխաների մեծամասնության, ոչ միայն խոչընդոտեց դրանց զարգացման և վերականգնման գործընթացին, այլև բացահայտեց արդեն իսկ ձեռք բերված արդյունքների կորստի իրական վտանգը:

Ըստ հակաճգնաժամային տնտեսական ծրագրի՝ միայն վառ արտահայտված հաշմանդամություն ունեցող անձինք և հաշմանդամություն ունեցող երեխաները սոցիալական նպաստներ ունեն, մինչդեռ զգալիորեն և չափավոր հաշմանդամություն ունեցողները, ինչպես նաև Դաունի համախտանիշով և աուտիզմով երեխաներ, ովքեր չունեն հաշմանդամության կարգավիճակ, մնացել են առանց օգնության:

Լուսաբանող կրթական գործընթացը թերի է: Հեռահար ուսուցումը հաշմանդամություն ունեցող ուսանողների համար մատչելի ձևաչափերով, ինչպես նաև կապի և ինտերնետի հասանելիությունը որոշվել են որպես խնդիրներ:

Հոգեբուժական հաստատությունների սանիտարահիգիենիկ վիճակը, գերբնակեցումը, հեռավորությունը պահպանելու անկարողությունը, անձնակազմը անհատական պաշտպանիչ սարքավորումներով հագեցնելու խնդիրը մեծացնում է վարակի տարածման ռիսկը:

Թբիլիսիի հոգեկան առողջության կենտրոնում դիտորդական խումբը բազմաթիվ հաղորդումներ է ստացել հաստատության աշխատակիցների կողմից հիվանդների նկատմամբ ֆիզիկական և հոգեբանական բռնության, ինչպես նաև հիվանդների միջև բախումների մասին:

2020 թվականին երկրում համաճարակի ֆոնին հատուկ խնամք էր անհրաժեշտ տարեց մարդկանց նկատմամբ, որոնք ամբողջ աշխարհում խիստ խոցելի են նոր կորոնավիրուսի նկատմամբ: Չնայած Վրաստանի կառավարության կողմից Կովիդ 19-ի դեմ պայքարում ձեռնարկված միջոցառումներին, որոնք արտացոլվել են հաստատության շահառուների և անձնակազմի պարտադիր թեստավորման, այդպիսի հաստատություններում վիրուսի դեպքերը հաստատվել են` նշելով լրացուցիչ կանխարգելման, վերահսկման և մոնիտորինգի միջոցառումների անհրաժեշտությունը:

Հատուկ ուշադրություն պետք է դարձվի միայնակ, խոցելի և խնամքի կարիք ունեցող տարեցներին։ Ներկայիս ճգնաժամն ավելի պարզ է դարձրել, որ տարեց մարդիկ պետք է տնային խնամքի ծրագիր իրականացնեն և պալիատիվ խնամք ունենան, որը սահմանափակ է: Ուստի անհրաժեշտ է, որ պետությունը քայլեր ձեռնարկի ծրագրերի աշխարհագրական տարածքն ընդլայնելու և համընդհանուր հասանելիությունն ապահովելու ուղղությամբ:

Երեխայի իրավունքների օրենսգիրքն ուժի մեջ է մտել 2020 թվականի սեպտեմբերի 1-ից՝ սահմանելով երեխայի հիմնարար իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության և աջակցության համակարգ:

Ցավոք, երեխաների աղքատությունն ու ոչ ադեկվատ կենսամակարդակը տարիներ շարունակ մնում են չլուծված խնդիրներ: Երեխաների սոցիալական պաշտպանության համակարգը չի ապահովում անչափահասների պաշտպանություն ծայրահեղ աղքատությունից, ինչը հաճախ սպառնում է երեխաների կյանքին և առողջությանը: Այս առումով հատկապես ուշագրավ է 2020 թվականի փետրվարի 3-ին Բաղդադի քաղաքապետարանում տեղի ունեցած ողբերգությունը, որի հետեւանքով զոհվել է 4 անչափահաս:

Կովիդ-19 համաճարակի ֆոնին հատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել պետության խնամքի տակ գտնվող, փողոցում ապրող և աշխատող երեխաների համար, քանի որ հաճախ նրանց հիմնական կարիքները չեն բավարարվում: Անհրաժեշտ է, որ պետությունը լրացուցիչ օժանդակ միջոցներ ձեռնարկի` ապահովելու յուրաքանչյուր երեխայի կրթության մատչելիությունը, ինչը հատկապես խնդրահարույց է հեռավար ուսուցման գործընթացում` աղքատության և լեռնային շրջաններում ապրող երեխաների դեպքում ինտերնետի կամ համակարգչային սարքավորումների բացակայության պատճառով:

Կովիդ 19-ի տարածման արդյունքում երկրում ներդրված արտակարգ միջոցառումները լուրջ խնդիրներ ստեղծեցին անօթեւանների իրավունքների պաշտպանության առումով: Ցավոք, երկրում չկա միասնական, իսկ որոշ քաղաքապետարաններում` անօթեւանների տեղական տվյալների բազաներ: Հանրապետության 19 քաղաքապետարաններում անօթեւաններին օգնելու նպատակային ծրագրեր չեն իրականացվում: Ճշգրիտ վիճակագրության բացակայության պայմաններում կարևոր է ժամանակին հայտնաբերել փողոցում գտնվող անօթեւաններին և նրանց ապաստան տրամադրել: Մասնավորապես խոցելի են այն անօթեւանները, ովքեր չեն կարողանում իրենց պահել, քանի որ ապաստարանները հրաժարվում են ընդունել նրանց, ինչը անօթեւաններին, հատկապես ձմռանը, կենսական վտանգի տակ է դնում:

2020 թվականը նույնպես կարևոր էր աշխատանքային օրենսդրության կարգավորման տեսանկյունից: Հատկապես ուշագրավ է աշխատանքային լիարժեք տեսչության ստեղծումը, որը 2021 թվականի հունվարի 1-ից լիազորված կլինի վերահսկելու աշխատանքային օրենսդրության համապատասխանությունը:

Չնայած այս դրական փոփոխություններին՝ համաճարակային ֆոնը վատթարացրել է երկրում աշխատողների իրավական կարգավիճակը: Համակարգային բնույթ են կրում օրենսդրության պահանջների խախտմամբ աշխատողների անժամկետ արձակուրդի կամ պայմանագիրը խզելու փաստերը:

2020 թվականին էկո-միգրանտների իրավունքների պաշտպանության կանխարգելիչ միջոցառումների բացակայությունը շարունակում է մնալ խնդիր: Տեղական ինքնակառավարման մարմինների մեծ մասը չի մտածում էկո-միգրացիան կանխելու մասին և պատասխանում է խնդրին միայն վնասի առաջացումից հետո: Այս տարվա հոկտեմբերին ողբերգություն էր տեղի ունեցել Խելվաչաուրիում՝ Կվեդա Ջողոշի գյուղում, որտեղ սողանքի պատճառով 5 մարդ էր զոհվել: Այս փաստը ևս մեկ անգամ ցույց է տալիս, որ պետությունը պետք է այս ուղղությամբ համարժեք կանխարգելիչ միջոցառումներ ձեռնարկի:

Եվ վերջապես, նոր կորոնավիրուսը բացասաբար է անդրադարձել Վրաստանի օտարերկրյա քաղաքացիների վրա, հատկապես ապաստան հայցող անձանց, ովքեր հայտնվել են հակաճգնաժամային սոցիալական ծրագրերի առանձին բաղադրիչի թիկունքում:

Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակի աշխատանքի արդյունքները ցույց են տալիս, որ պետությունը մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության ոլորտում բախվում է մի շարք կարևոր մարտահրավերների և կարիքների: Մարդու իրավունքների պաշտպանն իր լիակատար պատրաստակամությունն է հայտնում համագործակցել պետական գերատեսչությունների հետ հայտարարության մեջ վերանայված մարտահրավերների մշակման գործընթացում: