2023 թվականի դեկտեմբերի 10-ին Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագիրը դարձավ 75 տարեկան։ 1948 թվականի դեկտեմբերի 10-ին ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի կողմից հաստատված փաստաթուղթը՝ ի պատասխան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի չարիքների, դարձել է համընդհանուր իրավունքների պաշտպանության գործիք, բայց ցավոք, նույնիսկ այսքան տարի անց Վրաստանը, ինչպես և մյուս երկրները միջազգային հանրության առջև կանգնած է ամենօրյա մարտահրավերի առաջ, ապահովելու, որ յուրաքանչյուրի մարդու հիմնարար իրավունքներն ու ազատությունները հավասարապես պաշտպանված և հասանելի լինեն անհատի համար՝ հաշվի առնելով իրավահավասարության սկզբունքները։

Ավանդաբար Ժողովրդական պաշտպանը նշում է այս կարևորագույն օրը և հատուկ այս օրվան նվիրված հայտարարությամբ շեշտում է այն բոլոր հիմնական մարտահրավերները, որոնք առկա են երկրում մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության առումով։

2023 թվականին մարդու իրավունքների պաշտպանության վրա ազդել է օկուպացիոն ուժերի կողմից Վրաստանի քաղաքացի Թամազ Գինտուրիի սպանությունը։ Այս ծանր փաստը վկայում է այն բանի, որ Վրաստանի չորս քաղաքացիների՝ Դավիթ Բաշարաուլիի, Գիգա Օթխոզորիայի, Արչիլ Տատունաշվիլիի և Իրակլի Կվարացխելիայի մարդասպանները չեն պատժվել, ինչի պատասխանատվությունը կրում է Ռուսաստանի Դաշնությունը։ Կյանքի իրավունքի ոտնահարմանը զուգահեռ, ցավոք, օկուպացված տարածքներում շարունակվում է քաղաքացիների նկատմամբ ապօրինի պահելու և ոչ պատշաճ վերաբերմունքի պրակտիկան. Էթնիկ վրացի բնակչությանը հնարավորություն չի տրվում կրթություն ստանալ մայրենի լեզվով. Ապօրինի «սահմանազատման» գործընթացը դարձել է ամենօրյա երեւույթ. Տարիներ շարունակ Վրաստանում տեղահանված բնակչության առօրյան եղել է օկուպացիայի հետևանքների դեմ պայքարը։ Չնայած փախստականների երկարաժամկետ վերաբնակեցման բազմամյա գործընթացին և աստիճանաբար բարելավված ընթացակարգերին, Ժողովրդական պաշտպանի գնահատմամբ, գործող կանոնները մնում են որոշակիորեն թերի, և միևնույն ժամանակ, վերաբնակեցման վերաբերյալ բացասական որոշումների մի մասն անհիմն է։ Մարտահրավեր է նաև այն, որ անցած տարիներին փախստականներին հանձնված որոշ կացարանները վթարային են:

Աղքատությունը շարունակում է մնալ երկրի գլխավոր մարտահրավերներից մեկը, որն իր հերթին բացասաբար է անդրադառնում մարդու բոլոր իրավունքների իրացման վրա և էլ ավելի է խորացնում խոցելի խմբերի վիճակը։ Այս առումով հատկապես պետք է նշել մանկական աղքատության մարտահրավերները։ Մանկական աղքատության կանխարգելման և դրա դեմ պայքարի գործող կենտրոնական և տեղական նպատակային հանրային աջակցության ծառայությունները բավականաչափ ճկուն և արդյունավետ չեն, ներառյալ երեխաների ծնողների և խնամակալների հմտությունները և ընտանիքների համար անկախ կյանքի ձեռքբերումը: Ցավոք սրտի, սա նույնպես հիմք է դառնում երեխաներին պետական ​​խնամքի տակ դնելու համար։ Անչափահասների ընտանիքների համար խնդրահարույց է այն, որ նրանք չունեն ապահով, պատշաճ բնակարան, սնունդ և առաջին անհրաժեշտության իրեր անձնական օգտագործման համար, ինչի պատճառով երեխաները դեռևս ստիպված են կատարել կյանքի և առողջության համար վտանգավոր տարբեր ծանր աշխատանքներ։

Մանկական աղքատության հետ մեկտեղ կարևոր մարտահրավեր է մնում երեխաների նկատմամբ բռնության կանխարգելումը, որը պահանջում է տարբեր գերատեսչությունների կողմից համակարգված աշխատանքի արդյունավետ իրականացում։ Բռնության դեպքերին անհրաժեշտ է արձագանքել ժամանակին և երեխաներին բարեհամբույր մոտեցմամբ։ Այս առումով պետք է դրականորեն նշել փողոցում ապրող և/կամ աշխատող երեխաների՝ բոլոր տեսակի բռնություններից, ներառյալ թրաֆիքինգի, պաշտպանության 2023-2026թթ. ռազմավարության հաստատումը:

Աղքատությունը բացասաբար է անդրադառնում նաև տարեցների իրավունքների իրացման վրա։ Բնակչության մեջ տարեցների տոկոսը տարեցտարի ավելանում է, և նրանց ավելի քան 36%-ը գրանցված է սոցիալապես անապահով ընտանիքների տվյալների միասնական բազայում։ Այս պայմաններում, ցավոք, երկիրը դեռևս չունի իրագործելի և արդյունավետ գործողությունների ծրագիր, և չեն ձեռնարկվում համապատասխան միջոցառումներ, որոնք երաշխիքներ կստեղծեն տարեց բնակչության արժանապատիվ և առողջ ծերացման համար։

Հարկ է նշել, որ, ինչպես նախորդ տարիներին, դեռևս չկա անօթևան անձի լիարժեք իրավական սահմանում և պատշաճ բնակարանային իրավունքի իրացման համար անհրաժեշտ շրջանակային օրենսդրություն, որը յուրաքանչյուր մունիցիպալիտետի հնարավորություն կտա վարել այլ քաղաքականություն անօթևանների նկատմամբ:

Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանության ուղղությամբ դեռ շատ աշխատանք կա անելու։ Հատկապես կարևոր է հաշմանդամություն ունեցող անձանց ներառական կրթության որակը և շարունակականությունը։ Բացի այդ, հաշմանդամություն ունեցող անձանց տեղեկատվության, կապի միջոցների, կայքերի, բջջային հավելվածների հասանելիության ապահովման ազգային հասանելիության պլանը և չափորոշիչները մինչ օրս չեն հաստատվել։ Խնդրահարույց է նաև հաշմանդամների և նրանց կազմակերպությունների էական մասնակցությունը տարբեր մակարդակներում որոշումների կայացման գործընթացին:

Ցավոք, այս տարի արդիական էին նաև ազգային փոքրամասնությունների պաշտպանության և քաղաքացիական ինտեգրման մի շարք հարցեր։ Ազգային փոքրամասնությունների կրթության մատչելիության առումով դեռևս խնդիր է երկլեզու ուսուցման մոդելի ներդրումը, դասագրքերի մշակումը և երկլեզու ուսուցիչների վերապատրաստումը։ Խնդրահարույց է հայալեզու և ադրբեջանալեզու դպրոցների համար մայրենի լեզու և գրականություն առարկաները Վրաստանում հրատարակված դասագրքերով ապահովելը։

Ազգային փոքրամասնությունների ամբողջական մասնակցությունը տարբեր որոշումների կայացման գործընթացին շարունակում է դժվարություն մնալ: Նաև ազգային փոքրամասնություններով կոմպակտ բնակեցված շրջաններում մշակույթի տների/մշակութային կենտրոնների գործունեության խթանում և վերականգնում: Ազգային փոքրամասնությունների մշակույթը խթանելու համար հատուկ իրականացվող միջոցառումները քիչ են:

2023 թվականին ոչ պակաս արդիական էին իրավական պետության և քաղաքացիական-քաղաքական իրավունքների իրացման հետ կապված խնդիրները։

2023 թվականին տեղի են ունեցել մի շարք հավաքներ, հանրահավաքներ և բողոքի ցույցեր։ Ցավոք, հավաքների ազատությանը միջամտելիս ոստիկանությունը որոշ դեպքերում անհամաչափ ուժ է կիրառել։ Օրինակ՝ 2023 թվականի մարտի 7-9-ին տեղի ունեցած հանրահավաքը ցրելու և իրավապահների կողմից հավաքի ողջ անհիմն դադարեցման հիմքում ընկած են հավաքի մասնակիցների միայն մի մասի կողմից նախաձեռնված բռնի գործողությունները, որոնք, ըստ Ժողովրդական պաշտպանի գնահատականի պահանջում էր անհատական, անհրաժեշտ և համաչափ միջոցների իրականացում կոնկրետ հանցագործների նկատմամբ։ Հավաքների և ցույցերի ժամանակ մասնակիցների կալանավորումը հիմնված է 1984 թվականին ընդունված Վարչական իրավախախտումների վերաբերյալ օրենսգրքի վրա, որն անհամատեղելի է գործող սահմանադրական կարգի հետ։ Ժողովրդական պաշտպանը տարիներ շարունակ խոսում է նոր օրենսգիրք մշակելու անհրաժեշտության մասին, քանի որ խորհրդային ժամանակաշրջանի գործող օրենսգիրքը չի համապատասխանում մարդու իրավունքներին ու տարրական ազատություններին համապատասխանության նույնիսկ նվազագույն չափանիշին։ Դրա վառ օրինակն է այս հնացած օրենսդրության հիման վրա 2023 թվականի հունիսի 2-3-ը ոստիկանության կողմից քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների ձերբակալության փաստերը, երբ Ժողովրդական պաշտպանի գրասենյակը հինգ գործով դատարան է ներկայացրել ընկերոջ կարծիքը։ Ցավոք, այս դեպքերը նույնպես հաստատում են, որ հաճախ խոսքի ազատությանը կամ հավաքների իրավունքին խանգարում են միայն ընտրված բողոքի ոճի պատճառով, որը լիովին հակասում է մարդու իրավունքների պաշտպանության համապատասխան չափանիշներին։

Այս առումով հատկապես խնդրահարույց էին 2023 թվականին Վրաստանի «Հավաքների և դրսեւորումների մասին» օրենքում նախատեսված փոփոխությունները։ Ժողովրդական պաշտպանի գնահատմամբ՝ ներկայացված նախագիծը ինտենսիվ միջամտություն էր արտահայտվելու/հավաքների ազատությանը, որը սահմանափակում է կարծիքի արտահայտումը ժամանակավոր շինությունների (օրինակ՝ վրան) կիրառմամբ։ Այս նախաձեռնությունը, որը հիմնված է օմբուդսմենի դիմումի վրա, բացասական է գնահատվել նաև ԵԱՀԿ ժողովրդավարական ինստիտուտների և մարդու իրավունքների գրասենյակի կողմից։ Ըստ նշված գնահատականի՝ առաջարկվող փոփոխությունները կարող էին օգտագործվել տարբեր քաղաքական կարծիքները խտրականորեն ճնշելու համար։ Եզրակացության մեջ բացասական է գնահատվել օրենքի նախագծի շուտափույթ ընդունման եղանակը։

Երկրում լրատվամիջոցների ազատության և լրագրողների գործունեության համար համապատասխան միջավայրի առկայությունը դեռ մարտահրավեր է։ Վերոհիշյալն ապահովելու համար կարևոր է տեղեկատվության հասանելիության իրավունքի պատշաճ իրացումը, որին հիմնականում խոչընդոտում է հնացած օրենսդրությունը, որն այս փուլում չի կարող պատասխանել կարիքներին։

2023 թվականին շարունակվել է իրավապաշտպանների գործունեության համար խոչընդոտներ ստեղծելու միտումը, որը դրսևորվել է տարիների ընթացքում նրանց վարկաբեկելու և խարանելուն ուղղված արշավների արտադրությամբ։ Իրավապաշտպանների իրավիճակի առումով 2023 թվականին այսպես կոչված Օտարերկրյա գործակալների մասին օրենքների նախագծերի նախաձեռնում, որոնք չեն համապատասխանում միավորվելու և արտահայտվելու ազատության, ինչպես նաև անձնական կյանքի իրավունքի չափանիշներին։

Ինչպես նախորդ տարիներին, այնպես էլ խնդրահարույց է ազատությունից զրկված և պետության հսկողության տակ պահվող անձանց իրավունքների պաշտպանությունը։ Այս առումով մարտահրավեր է մնում երրորդ կողմի տեսախցիկների օգտագործման, աուդիո և վիդեո ձայնագրությունների արտադրության պարտավորության բացակայությունը։ Ցավոք, ոստիկանության տարածքը, որտեղ պետք է գտնվի բերման ենթարկվածը, դեռ ամբողջությամբ չեն ծածկված տեսահսկման համակարգերով։ Նշենք, որ 2023 թվականին, քանի դեռ կալանավորները չեն տեղափոխվել ժամանակավոր պահման վայրեր, նրանց փաստաբանների, ընտանիքի անդամների և Ժողովրդական պաշտպանի գրասենյակի համար դժվարացել է նրանց գտնվելու վայրի մասին տեղեկություններ ստանալը, ինչը համապատասխանաբար բարելավման կարիք ունի։

Մարտահրավերներ կան նաև քրեակատարողական համակարգում: Ժողովրդական պաշտպանը տարիներ շարունակ շեշտում է, որ հիմնական խնդիրը ոչ ֆորմալ կառավարումն է, որի նպատակն է լռեցնել բանտարկյալներին, արգելել նրանց խոսել խնդիրների մասին, հիմնարկներում պահպանել առերեւույթ կարգուկանոն։

Քրեակատարողական համակարգի շրջանակներում կալանավորներին պատժելու նպատակով առանց օրենքով նախատեսված հիմքերի փակ հիմնարկներում դեէսկալացիոն սենյակներում և մեկուսի (անվտանգ) խցերում երկարաժամկետ տեղավորելու արատավոր պրակտիկան, որը Ժողովրդական պաշտպանը գնահատում է որպես ոչ պատշաճ վերաբերմունք, մնում է լուրջ մարտահրավեր։

Անպատշաճ վերաբերմունքի հետ կապված՝ ուշագրավ են օրենսդրական առումով առկա խնդիրները։ Մասնավորապես, կարևոր է, որ օրենսդրությունը հստակորեն, առանց երկիմաստության, սպառիչ կերպով քրեականացնի ոչ պատշաճ վերաբերմունքը միայն հատուկ նորմերով և գործնականում բացառի այդ հանցագործությունները այլ հոդվածներով որակելու հնարավորությունը։

Ժողովրդական պաշտպանը տարիներ շարունակ խոսում է բանտարկյալների վաղաժամկետ ազատման մեխանիզմի հետ կապված խնդիրների լուծման կարևորության մասին։ Մասնավորապես, տեղական խորհուրդները, որոնք աշխատում են բանտարկյալների պայմանական վաղաժամկետ ազատման հարցերով, հաճախ տարբեր որոշումներ են կայացնում նմանատիպ հանգամանքների դեպքում։ Որոշումների մոտիվացիոն մասը կաղապարային է, ձևական բնույթ ունի և չի պարունակում պատշաճ հիմնավորում:

Հոգեբուժական հաստատությունների հիմնական մարտահրավերը խոշոր հաստատությունների ապաինստիտուցիոնալացման գործընթացն է։ Խնդրահարույց է նաև հոգեբուժական հաստատություններում տեղավորված հիվանդների երկարատև հոսպիտալացումը։ Ակտիվ բուժում չպահանջող հիվանդները չեն կարող լքել հաստատությունը համայնքային ծառայությունների սակավության և գնալու տեղ չունենալու պատճառով:

Ցավոք սրտի, 2022-2030 թվականների հոգեկան առողջության պաշտպանության ռազմավարության 2022-2024 թվականների գործողությունների ծրագրի իրականացման գործընթացը հետաձգվում է: Ողջունելի է, որ 2023 թվականին հոգեկան առողջության պետական ​​ծրագրի բյուջեն ավելացել է, այնուամենայնիվ, մի շարք խնդիրների առաջ ենք կանգնում։ Այդ թվում՝ չի պատրաստվել օրենսդրական փոփոխությունների փաթեթ՝ կապված հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց իրավունքների պաշտպանությանն ու զբաղվածության խթանմանը, դեռևս չկա հոգեկան առողջության խնդիրներ ունեցող անձանց ապաստարանների չափորոշիչ և այլն։

Ինչ վերաբերում է իրավահավասարության իրավունքի եւ խտրականության դեմ պայքարի ուղղությամբ երկրում առկա մարտահրավերներին. Ցավում եմ, որ ոչ միայն չի հաստատվել երկրում իրավահավասարության ապահովման համար անհրաժեշտ ռազմավարությունը, այլ նաև Վրաստանի խորհրդարանի կողմից հաստատված 2022-2030 թվականների մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունը, սոցիալական այլ խմբերի հետ միասին, ԼԳԲՏ+ անձինք ընդհանրապես չեն նշվում: Ռազմավարության հետ կապված մշակված գործողությունների ծրագրի առաջին տարբերակում ԼԳԲՏ+ համայնքը նույնիսկ նշված չէ։ Խնդիր է նաև հասարակական և քաղաքական կյանքում ներգրավված կանանց նկատմամբ սեքսիստական ​​արտահայտությունների տարածումը, որն ամրապնդում է խտրական վերաբերմունքը և հաճախ օգտագործվում է որպես կանանց դեմ քաղաքական պայքարի և կանանց լռեցնելու գործիք։

Իրավահավասարության և դավանանքի ազատության առումով հարկ է նշել նաև խորհրդային տարիներին առգրավված կրոնական շինությունները պատմական սեփականատերերին վերադարձնելու հարցը։

Գենդերային իրավահավասարության ուղղությամբ հատկանշական է, որ, ցավոք, տարիներ շարունակ պահպանվել են գենդերային դրդապատճառներով կանանց սպանությունների (ֆեմիցիդների) առումով մարտահրավերները։ Ժողովրդական պաշտպանին հասանելի պաշտոնական վիճակագրական տվյալների համաձայն՝ 2023 թվականի 6 ամսում Վրաստանում արձանագրվել է կանանց սպանության 13 դեպք, որից 7 դեպքում՝ ընտանեկան հանցագործության նշան կա։ Հատկանշական է, որ ի տարբերություն նախորդ տարվա, երբ կանանց սպանության փորձերի թիվը գերազանցում էր սպանությունների թիվը, 2023 թվականի 6 ամիսների տվյալների հիման վրա պարզ է դառնում, որ կանանց սպանությունների թիվը գերազանցում է սպանության փորձերի թիվը գրեթե 54%-ով:

2023 թվականին մտահոգիչ էր 14-ամյա աղջկա սպանության ամենալուրջ փաստը, որին նախորդել էին գենդերային բռնության տարբեր ձևեր։ Նշված փաստը ևս մեկ անգամ ընդգծեց պետության կողմից խիստ քաղաքականության իրականացման և հանցագործությունների չհաղորդման դեպքերին հատուկ ուշադրություն դարձնելու անհրաժեշտությունը։

Գյուղաբնակ կանանց համար սեռական և վերարտադրողական առողջության ծառայությունների հասանելիությունը նույնպես կարևոր մարտահրավեր է: Խնդրահարույց է նաև Վրաստանի օրենսդրությունը։ Մասնավորապես, Վրաստանի օրենսդրությունը դեռևս լիովին չի համապատասխանում Կանանց նկատմամբ բռնության և ընտանեկան բռնության կանխարգելման և ճնշման մասին Եվրոպայի խորհրդի կոնվենցիայով նախատեսված չափանիշներին։ Դրա վառ օրինակը բռնաբարության հանցագործության հետ կապված խնդրահարույց մուտքն է Քրեական օրենսգրքում։ Կանանց նկատմամբ բռնության և ընտանեկան բռնության ուղղությամբ գերատեսչությունների միջև համակարգված աշխատանքը և արդյունավետ արձագանքը դեռևս մարտահրավեր է:

Որպես կանոն, երկրում մարդու իրավունքների պաշտպանությունը մեծապես կախված է մարդու իրավունքների պաշտպանության համար պատասխանատու ինստիտուտների արդյունավետ գործունեությունից։ Այս առումով Ժողովրդական պաշտպանը տարիներ շարունակ մատնանշում է հետաքննության և քրեական հետապնդման գործառույթով անկախ քննչական մեխանիզմ ունենալու կարևորությունը։ Նշված նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ է երկրում գործող հատուկ քննչական ծառայության ինստիտուցիոնալ հզորացմանն ուղղված կարեւոր երաշխիքներ։ Դրանցից կարեւոր է, որ Հատուկ քննչական ծառայության քննչական մանդատը պետք է տարածվի գլխավոր դատախազի, ներքին գործերի նախարարի, անվտանգության ծառայության պետի կողմից կատարված հանցագործությունների վրա։ Բացի այդ, անհրաժեշտ է վերանայել Հատուկ քննչական ծառայության իրավասության ներքո գտնվող հանցագործությունների ցանկը և Հատուկ քննչական ծառայությանը թողնել միայն ծառայության հիմնական մանդատին համապատասխան հանցագործությունները քննելու իրավասությանը։

Հաշվի առնելով Վրաստանի գլխավոր դատախազության ներկայիս դերը մարդու իրավունքների խախտումների կանխարգելման և նշված փաստերին արձագանքելու առումով՝ Ժողովրդական պաշտպանը տարիներ շարունակ կենտրոնացել է դատախազության բարեփոխումների անհրաժեշտության վրա, որի նպատակը պետք է լինի ինստիտուցիոնալ դասավորությունը և մեխանիզմի բարելավումը:

2023 թվականի ամենակարեւոր իրադարձությունը Եվրահանձնաժողովի կողմից նոյեմբերի 8-ին տրված դրական հանձնարարականն էր ԵՄ անդամակցության թեկնածու երկրի կարգավիճակ ստանալու վերաբերյալ, որը Վրաստանի համար սահմանեց 9 պայման՝ կազմակերպությանն անդամակցելու ճանապարհին։ Նշված պայմանների թվում դեռ պահպանվում է արդարադատության համակարգի բարեփոխման հարցը։ Չնայած Խորհրդարանում դատաիրավական բարեփոխումների աշխատանքային խմբի նախաձեռնած որոշ դրական օրենսդրական փոփոխություններին, ինչպիսիք են, ի թիվս այլոց, դատական ​​ակտերի մատչելիության բարելավումը, դատավորների կարգապահական պատասխանատվության և գործերի քննարկումից որոշ ընթացակարգերի նոր կարգավորումը, մի շարք դեռևս չկատարված են այնպիսի առաջարկություններ, ինչպիսիք են դատավորների կողմից նույն դատարանի դատարանների նախագահների ընտրությունը, դատարանում գործերի բաշխման համակարգի բարելավումը և այլ հարցեր, որոնց մասին Ժողովրդական պաշտպանը խոսում է երկար տարիներ։

Վրաստանի Ժողովրդական պաշտպանի գրասենյակը ևս մեկ անգամ շնորհավորում է բոլորին՝ Մարդու իրավունքների պաշտպանության միջազգային օրվա առթիվ։ Ժողովրդական պաշտպանը լիակատար պատրաստակամություն է հայտնում համագործակցել պետական ​​գերատեսչությունների հետ՝ հայտարարության մեջ դիտարկված մարտահրավերների ուղղությամբ աշխատելու գործընթացում։ Հուսանք, որ տարիների ընթացքում մարդու իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության ուղղությամբ հայտնաբերված խնդիրները պետության կողմից արդյունավետ քայլեր ձեռնարկելու արդյունքում կվերացվեն, ինչը կբերի մարդու իրավունքների պաշտպանության որակի բարելավմանը և ազատությունները երկրում։