2023-cü il dekabrın 10-da Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 75 yaşı tamam oldu. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası tərəfindən 1948-ci il dekabrın 10-da İkinci Dünya Müharibəsinin bəlalarına cavab olaraq təsdiq edilmiş sənəd ümumbəşəri hüquqların müdafiəsi vasitəsinə çevrilmişdir, lakin təəssüf ki, uzun illər keçsə də, digər ölkələr kimi Gürcüstan da beynəlxalq ictimaiyyət, hər birinin əsas insan hüquq və azadlıqlarının bərabərlik prinsipləri nəzərə alınmaqla bərabər qorunub saxlanılmasını və fərd üçün əlçatan olmasını təmin etmək üçün gündəlik problemlə üzləşir.

Ənənəvi olaraq, Xalq Müdafiəçisi bu ən mühüm günü qeyd edir və xüsusi olaraq bu günə həsr olunmuş bəyanatla ölkədə insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi ilə bağlı mövcud olan bütün əsas çağırışları vurğulayır.

2023-cü ildə Gürcüstan vətəndaşı Tamaz Qinturinin işğalçı qüvvələr tərəfindən öldürülməsi insan hüquqlarının müdafiəsinə təsir göstərib. Bu ağır fakt Rusiya Federasiyasının məsuliyyət daşıdığı dörd Gürcüstan vətəndaşının: Davit Başarui, Qiqa Oxtozoriya, Arçil Tatunaşvili və İrakli Kvaratsxeliyanın qatillərinin cəzalandırılmaması faktının əks-sədasıdır. Yaşamaq hüququnun pozulması ilə yanaşı, təəssüflər olsun ki, işğal olunmuş ərazilərdə vətəndaşların qanunsuz saxlanması və onlara yaraşmayan rəftar təcrübəsi davam edir; Etnik gürcü əhalisinə öz ana dilində təhsil almaq imkanı verilmir; Qanunsuz “sərhədləşmə” prosesi gündəlik hadisəyə çevrilib. İşğalın nəticələrinin öhdəsindən gəlmək illərdir Gürcüstanda məcburi köçkün əhalinin gündəlik işi olub. Məcburi köçkünlərin uzunmüddətli köçürülməsi prosesinə və tədricən təkmilləşdirilmiş prosedurlara baxmayaraq, Xalq Müdafiəçisinin qiymətləndirməsinə görə, mövcud qaydalar müəyyən qədər qüsurlu olaraq qalır və eyni zamanda, köçürülmə ilə bağlı mənfi qərarların bir hissəsi əsassızdır. Ötən illərdə məcburi köçkünlərin istifadəsinə verilmiş yaşayış yerlərinin bəzilərinin yararsız vəziyyətdə olması da problemdir.

Yoxsulluq ölkədə əsas problemlərdən biri olaraq qalır ki, bu da öz növbəsində bütün insan hüquqlarının həyata keçirilməsinə mənfi təsir göstərir və həssas qrupların vəziyyətini daha da ağırlaşdırır. Bu baxımdan uşaq yoxsulluğunun çətinlikləri xüsusilə qeyd edilməlidir. Uşaq yoxsulluğunun qarşısının alınması və onunla mübarizə üçün mövcud mərkəzi və yerli ünvanlı dövlət dəstək xidmətləri, o cümlədən valideynlərin və uşaqlara baxanların bacarıqları və ailələrin müstəqil həyata nail olunması üçün kifayət qədər çevik və effektiv deyildir. Təəssüf ki, bu da uşaqların dövlət himayəsinə verilməsi üçün əsas olur. Yetkinlik yaşına çatmayanların ailələri üçün onların təhlükəsiz, lazımi yaşayış yerinin, qida və şəxsi istifadə üçün ilkin tələbat mallarının olmaması problem yaradır ki, bu səbəbdən də uşaqlar hələ də həyat və sağlamlıqları üçün təhlükəli olan müxtəlif ağır işlərlə məşğul olurlar.

Uşaq yoxsulluğu ilə yanaşı, uşaqlara qarşı zorakılığın qarşısının alınması mühüm problem olaraq qalır ki, bu da müxtəlif qurumlar tərəfindən əlaqələndirilmiş işin səmərəli həyata keçirilməsini tələb edir. Zorakılıq hallarına vaxtında və uşaq dostu yanaşma ilə cavab vermək lazımdır. Bu baxımdan, küçədə yaşayan və/və ya işləyən uşaqların hər cür zorakılıqdan, o cümlədən insan alverindən qorunmasına dair 2023-2026-cı illər üçün strategiyanın təsdiq edilməsi müsbət hal kimi qeyd edilməlidir.

Yoxsulluq yaşlıların hüquqlarının həyata keçirilməsinə də mənfi təsir göstərir. Əhalidə yaşlıların faizi ildən-ilə artır və onların 36 faizdən çoxu sosial cəhətdən həssas ailələrin vahid məlumat bazasında qeydiyyatdadır. Belə bir şəraitdə, təəssüf ki, ölkədə hələ də icra oluna bilən və səmərəli fəaliyyət planı mövcud deyil, yaşlı əhalinin layiqli və sağlam qocalmasına təminat yaradan müvafiq tədbirlər həyata keçirilmir.

Qeyd edək ki, əvvəlki illərdə olduğu kimi hələ də evsiz şəxsin tam hüquqi tərifi və hər bir bələdiyyəyə fərqli siyasət yeritmək imkanı verən müvafiq mənzil hüququnun həyata keçirilməsi üçün evsiz insanlara qarşı zəruri çərçivə qanunvericiliyi mövcud deyil.

Məhdud imkanlı olan şəxslərin hüquqlarının müdafiəsi istiqamətində hələ çox iş görülməlidir. Məhdud imkanlı olan şəxslərin inklüziv təhsilinin keyfiyyəti və davamlılığı xüsusilə vacibdir. Bundan əlavə, Məhdud imkanlı olan şəxslərin informasiyaya, rabitə vasitələrinə, internet saytlarına və mobil əlavələrə çıxışının təmin edilməsi üzrə milli əlçatanlıq planı və standartlar hələ təsdiq olunmayıb. Müxtəlif səviyyələrdə qərarların qəbulu prosesində Məhdud imkanlı şəxslərin və onların təşkilatlarının mühüm iştirakı da problemlidir.

Təəssüf ki, bu il milli azlıqların müdafiəsi və vətəndaş inteqrasiyası ilə bağlı bir sıra məsələlər də aktual idi. Milli azlıqların təhsilə çıxış imkanları baxımından ikidilli tədris modelinin tətbiqi, dərsliklərin hazırlanması və ikidilli müəllimlərin hazırlanması/yenidən hazırlanması hələ də problem olaraq qalır. Ermənidilli və azərbaycandilli məktəblər üçün ana dili və ədəbiyyat fənlərinin Gürcüstanda nəşr olunan dərsliklərlə təmin edilməsi problemlidir.

Milli azlıqların müxtəlif qərarların qəbulu prosesində tam iştirakı çətinlik olaraq qalmaqdadır; Həmçinin, milli azlıqların kompakt yaşadığı regionlarda mədəniyyət evlərinin/mədəniyyət mərkəzlərinin fəaliyyətinin təşviqi və bərpası; Milli azlıqların mədəniyyətini təbliğ etmək üçün xüsusi olaraq həyata keçirilən tədbirlər azdır.

2023-cü ildə qanunun aliliyi və vətəndaş-siyasi hüquqların həyata keçirilməsi ilə bağlı məsələlər də heç də az aktual olmayıb.

2023-cü ildə bir sıra toplantılar, mitinqlər və etiraz aksiyaları keçirilib. Təəssüf ki, polis sərbəst toplaşmaq azadlığına müdaxilə edərkən bəzi hallarda qeyri-mütənasib güc tətbiq edib. Məsələn, 2023-cü il martın 7-9-da keçirilən mitinqin buraxılması və hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşları tərəfindən bütün toplantının əsassız olaraq dayandırılması toplantı iştirakçılarının yalnız bir hissəsinin təşəbbüsü ilə zorakılıq hərəkətləri ilə əsaslandırılıb. Xalq Müdafiəçisinin qiymətləndirməsi konkret təqsirkarlara qarşı fərdi - zəruri və mütənasib tədbirlərin görülməsini tələb edirdi. Yığıncaqlar və nümayişlər zamanı iştirakçıların saxlanılması 1984-cü ildə qəbul edilmiş, mövcud konstitusiya quruluşu ilə bir araya sığmayan İnzibati Xətalar Məcəlləsinə əsaslanır. Xalq müdafiəçisi illərdir ki, yeni məcəllənin hazırlanmasının zəruriliyindən danışır, çünki sovet dövrünün indiki məcəlləsi insan hüquqları və əsas azadlıqlara uyğunluğun minimum standartına belə cavab vermir. Bunun bariz nümunəsi kimi 2-3 iyun 2023-cü il tarixlərində bu köhnəlmiş qanunvericiliyə əsaslanaraq vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələrinin polis tərəfindən həbs edilməsi faktlarını göstərmək olar ki, bu zaman Xalq Müdafiəçisi Aparatı 5 iş üzrə dost rəyini məhkəməyə təqdim edib. Təəssüf ki, bu hallar onu da təsdiqləyir ki, çox vaxt ifadə azadlığına və ya toplaşmaq hüququna yalnız seçilmiş etiraz tərzinə görə müdaxilə olunur ki, bu da insan hüquqlarının müdafiəsinin müvafiq standartlarına tamamilə ziddir.

Bu baxımdan, 2023-cü ildə Gürcüstanın “Məclislər və təzahürlər haqqında” Qanununa nəzərdə tutulan dəyişikliklər xüsusilə problemli idi. Xalq Müdafiəçisinin qiymətləndirməsinə görə, təqdim olunan layihə ifadə/toplaşma azadlığına intensiv müdaxilə olub, müvəqqəti tikililərdən (məsələn, çadır) istifadə etməklə fikir ifadəsini məhdudlaşdırır. Ombudsmanın müraciətinə əsaslanan bu təşəbbüs ATƏT-in demokratik təsisatları və insan haqları ofisi tərəfindən də mənfi qiymətləndirilib. Sözügedən qiymətləndirməyə görə, təklif olunan dəyişikliklər ayrı-seçkilik yolu ilə müxtəlif siyasi fikirlərin sıxışdırılması üçün istifadə oluna bilərdi. Yekunda qanun layihəsinin tez bir zamanda qəbul edilməsi tərzi mənfi qiymətləndirilib.

Ölkədə media azadlığı və jurnalistlərin fəaliyyəti üçün müvafiq mühitin mövcudluğu hələ də problem olaraq qalır. Yuxarıda qeyd olunanları təmin etmək üçün informasiya əldə etmək hüququnun düzgün həyata keçirilməsi vacibdir ki, bu da əsasən köhnəlmiş və hazırkı mərhələdə tələblərə cavab verə bilməyən qanunvericilik aktları tərəfindən əngəllənir.

2023-cü ildə hüquq müdafiəçilərinin fəaliyyətinə maneələr yaratmaq tendensiyası davam edib ki, bu da illər ərzində onları nüfuzdan salmaq və ləkələmək məqsədi daşıyan kampaniyaların hazırlanmasında özünü büruzə verib. Hüquq müdafiəçilərinin vəziyyəti baxımından 2023-cü ildə sözdə Birləşmək və ifadə azadlığı, eləcə də şəxsi toxunulmazlıq hüququ standartlarına cavab verməyən xarici agentlər haqqında qanun layihələrinin təşəbbüskarı.

Əvvəlki illərdə olduğu kimi, azadlıqdan məhrum edilmiş və dövlət nəzarətində saxlanılan şəxslərin hüquqlarının müdafiəsi problemlidir. Bu baxımdan, üçüncü tərəf kameralarından istifadə, audio və video çəkilişlərin istehsalı ilə bağlı öhdəliyin olmaması problem olaraq qalır. Təəssüf ki, saxlanılan şəxsin olması lazım olan polis binası hələ də videomüşahidə sistemləri ilə tam əhatə olunmayıb. Qeyd edək ki, 2023-cü ildə saxlanılan şəxslər müvəqqəti saxlama təcridxanalarına köçürülənə qədər onların harada olması barədə məlumat almaq onların vəkilləri, ailə üzvləri və ictimai müdafiə xidməti üçün çətinləşib və müvafiq olaraq təkmilləşdirilməlidir.

Penitensiar sistemdə də problemlər var. Xalq müdafiəçisi illərdir vurğulayır ki, əsas problem məhbusları susdurmaq, onlara problem danışmağı qadağan etmək, müəssisələrdə görünən asayişi qorumaq məqsədi daşıyan qeyri-formal idarəçilikdir.

Penitensiar sistem çərçivəsində məhkumların qanunla nəzərdə tutulmuş əsaslar olmadan qapalı müəssisələrdə deeskalasiya otaqlarında və birnəfərlik (təhlükəsiz) kameralarda uzun müddət cəzalandırılması məqsədilə Xalq Müdafiəçisinin cəzalandırmaq məqsədilə uzun müddətə yerləşdirilməsi ilə bağlı çirkin təcrübə düzgün olmayan müalicə kimi qiymətləndirir, ciddi problem olaraq qalır.

Düzgün olmayan rəftarla bağlı qanunvericilik baxımından mövcud problemləri qeyd etmək lazımdır. Xüsusilə də vacibdir ki, qanunvericilik birmənalı şəkildə, qeyri-müəyyənliyə yol vermədən, düzgün olmayan rəftara görə yalnız xüsusi normalarla hərtərəfli cinayət məsuliyyətini nəzərdə tutur və praktiki olaraq bu cinayətlərin digər maddələrlə kvalifikasiyası imkanlarını istisna edir.

Xalq müdafiəçisi illərdir ki, məhbusların vaxtından əvvəl azadlığa buraxılması mexanizmi ilə bağlı problemlərin həllinin vacibliyindən danışır. Xüsusilə, məhbusların şərti olaraq vaxtından əvvəl azad edilməsi məsələləri ilə məşğul olan yerli şuralar oxşar şəraitdə olan işlərdə çox vaxt fərqli qərarlar qəbul edirlər. Qərarların motivasiya hissəsi şablondur, formal xarakter daşıyır və lazımi əsaslandırmanı ehtiva etmir.

Psixiatriya müəssisələrinin əsas problemi iri müəssisələrin deinstitusionalizasiya prosesidir. Psixiatriya müəssisələrinə yerləşdirilən xəstələrin uzun müddət xəstəxanaya yerləşdirilməsi də problemlidir. Aktiv müalicəyə ehtiyacı olmayan xəstələr ictimai xidmətlərin azlığı və gedəcək yerləri olmadığı üçün müəssisəni tərk edə bilmirlər.

Təəssüf ki, 2022-2030-cu illər üçün Psixi Sağlamlığın Mühafizəsi Strategiyasının 2022-2024-cü illər üçün fəaliyyət planının icrası prosesi ləngiyir. 2023-cü ildə dövlət psixi sağlamlıq proqramının büdcəsinin artması alqışlanır, lakin hələ də bir sıra problemlərlə üzləşirik. Onların arasında psixi sağlamlıq problemləri olan şəxslərin hüquqlarının müdafiəsi və məşğulluğun təşviqi ilə bağlı qanunvericilikdə dəyişikliklər paketi hazırlanmamışdır, psixi sağlamlıq problemi olan şəxslər üçün sığınacaqlar üçün hələ də standart yoxdur və s.

O ki qaldı ölkədə bərabərlik hüququ və ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizə istiqamətində çağırışlara. Təəssüf ki, nəinki ölkədə bərabərliyin təmin edilməsi üçün lazım olan strategiya təsdiq olunmayıb, hətta Gürcüstan parlamentinin təsdiq etdiyi 2022-2030-cu illər üçün insan hüquqlarının müdafiəsi üzrə milli strategiyada digər sosial qruplarla yanaşı, LGBT+ insanları da ümumiyyətlə qeyd olunmur. Strategiya ilə bağlı hazırlanmış fəaliyyət planının ilk variantında LGBT+ icması haqqında heç bir məlumat verilmir. İctimai və siyasi həyata cəlb edilən qadınlara qarşı cinsiyyətçi ifadələrin yayılması da ayrı-seçkilikçi münasibətləri gücləndirən problemdir və çox vaxt qadınlara qarşı siyasi mübarizə vasitəsi kimi istifadə olunur və qadınları susdurur.

Bərabərlik və dini etiqad azadlığı baxımından sovet dövründə müsadirə edilmiş dini tikililərin tarixi sahiblərinə qaytarılması məsələsini də qeyd etmək yerinə düşər.

Gender bərabərliyi istiqamətində, təəssüf ki, qadınların gender motivli qətlləri (qadın qətli) ilə bağlı çətinliklərin illərdir davam etməsi əlamətdardır. Xalq Müdafiəçisinin əlində olan rəsmi statistik məlumatlara görə, 2023-cü ilin 6 ayı ərzində Gürcüstanda 13 qadın qətli hadisəsi qeydə alınıb, onlardan 7-də ailə cinayətinin əlaməti müəyyən edilib. Əlamətdar haldır ki, ötən ildən fərqli olaraq, 2023-cü ilin 6 ayının məlumatlarına əsaslanaraq qadınların öldürülməsinə cəhdlərin sayının qətllərin sayını üstələdiyi demək olar ki, 54% məlum olur.

2023-cü ildə gender əsaslı zorakılığın müxtəlif formalarından əvvəl baş verən 14 yaşlı qızın öldürülməsi ilə bağlı ən ciddi fakt narahatedici idi. Sözügedən fakt dövlətin ciddi siyasət həyata keçirməsinin, cinayətlərin xəbər verilməməsi hallarına xüsusi diqqət yetirməsinin zəruriliyini bir daha ortaya qoydu.

Kənd qadınlarının cinsi və reproduktiv sağlamlıq xidmətlərinə çıxışı da mühüm problemdir. Gürcüstanın qanunvericiliyi də problemlidir. Xüsusilə, Gürcüstan qanunvericiliyi Avropa Şurasının Qadınlara qarşı zorakılığın və ailə daxili zorakılığının qarşısının alınması və qarşısının alınması haqqında Konvensiyasında nəzərdə tutulan standartlara hələ də tam uyğun gəlmir. Bunun bariz nümunəsi kimi Cinayət Məcəlləsinə zorlama cinayəti ilə bağlı problemli girişi göstərmək olar. Qadınlara qarşı zorakılıq və ailə daxili zorakılığı istiqamətində qurumlar arasında əlaqələndirilmiş iş və effektiv cavab tədbirləri hələ də problem olaraq qalır.

Bir qayda olaraq, ölkədə insan hüquqlarının müdafiəsi daha çox insan hüquqlarının müdafiəsinə cavabdeh olan qurumların səmərəli fəaliyyətindən asılıdır. Bu baxımdan, Xalq Müdafiəçisi illərdir istintaq və cinayət təqibi funksiyasına malik müstəqil istintaq mexanizminin olmasının vacibliyini vurğulayır. Qeyd olunan məqsədə nail olmaq üçün ölkədə fəaliyyət göstərən xüsusi istintaq xidmətinin institusional gücləndirilməsinə yönəlmiş mühüm təminatların təmin edilməsi zəruridir. Onların arasında Xüsusi İstintaq Xidmətinin istintaq mandatının baş prokurorun, daxili işlər nazirinin, mühafizə xidmətinin rəisinin törətdiyi cinayətlərə şamil edilməsi vacibdir. Bundan əlavə, Xüsusi İstintaq Xidmətinin yurisdiksiyasına aid olan cinayətlərin siyahısına yenidən baxılması və Xüsusi İstintaq Xidmətinin yalnız xidmətin əsas mandatına uyğun gələn cinayətlərin araşdırılması səlahiyyətinə buraxılması lazımdır.

Gürcüstan Baş Prokurorluğunun insan hüquqlarının pozulmasının qarşısının alınması və qeyd olunan faktlara münasibət bildirilməsi baxımından mövcud rolunu nəzərə alaraq, xalq müdafiəçisi illərdir diqqəti prokurorluq orqanlarında islahatların aparılması zərurətinə yönəldir. Institusional quruluşu və mexanizmi təkmilləşdirməkdən ibarətdir.

2023-cü ilin ən mühüm hadisəsi Avropa Komissiyasının 8 noyabrda Aİ üzvlüyünə namizəd ölkə statusu almaq üçün verdiyi müsbət tövsiyə oldu ki, bu da Gürcüstan üçün təşkilata üzvlük yolunda 9 şərt müəyyən etdi. Qeyd olunan şərtlər arasında ədliyyə sistemində islahatların aparılması məsələsi hələ də saxlanılır. Milli Məclisdə məhkəmə-hüquq islahatları üzrə işçi qrupunun təşəbbüsü ilə həyata keçirilən bəzi müsbət qanunvericilik dəyişikliklərinə, o cümlədən məhkəmə aktlarının əlçatanlığının yaxşılaşdırılmasına, hakimlərin intizam məsuliyyəti ilə bağlı bəzi prosedurların yeni tənzimlənməsinə və işlərə baxılmaqdan kənarlaşdırılmasına baxmayaraq Həmin məhkəmənin məhkəmə sədrlərinin hakimlər tərəfindən seçilməsi, məhkəmədə işlərin bölgüsü sisteminin təkmilləşdirilməsi və ictimai müdafiəçinin uzun illərdir ki, haqqında danışdığı digər məsələlər kimi tövsiyyələr hələ də yerinə yetirilmir.

Gürcüstanın Xalq Müdafiəçisi Aparatı bir daha hər kəsi Beynəlxalq İnsan Hüquqlarının Müdafiəsi Günü münasibətilə təbrik edir. Xalq Müdafiəçisi bəyanatda nəzərdən keçirilən çağırışlar üzərində iş prosesində dövlət qurumları ilə əməkdaşlığa tam hazır olduğunu bildirir. İnşallah, dövlət tərəfindən insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi istiqamətində illər ərzində müəyyən edilmiş problemlər aradan qaldırılaraq ölkədə insan hüquqlarının daha da yaxşılaşmasına xidmət edəcək və azadlıqların müdafiəsinin keyfiyyəti yüksələcək.